भारतं पञ्चमो वेदः सुपुत्रः सप्तमो रसः | दाता पञ्चदशं रत्नं जामातो दशमो ग्रहः || अर्थ : महाभारत हे पाचवा वेद [वेदा इतका पवित्र]आहे. चांगला मुलगा सातवा रस आहे.[अन्नातल्या षड्रसांप्रमाणे सुख देतो]. उदार मनुष्य हे पंधरावे रत्नच आहे. जावई नऊ ग्रहांप्रमाणे दहावा ग्रहच आहे. [मंगळ, शनी वगैरे ग्रहांप्रमाणे त्रास देऊ शकतो.] रिक्तपाणिर्न पश्येत् राजानं देवतां गुरुम् … Read more

अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदे पदे | पावको लोहासङ्गेन मुद्गरैरभिहन्यते || अर्थ : दुष्ट माणसाच्या सहवासाने पावलोपावली अपमान होतो. [लोखंड गरम करतात तेंव्हा] पावकाला [पवित्र अशा अग्नीला सुद्धा] लोखंडाच्या सहवासामुळे मोगरीचे [घण] तडाखे खावे लागतात. हीयते हि मतिस्तात हीनैः सह समागमात् | समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् || अर्थ : बाळा, हलक्या [किंवा कमी बुद्धी असलेल्याच्या] सहवासाने बुद्धीचा … Read more

यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता | एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् || अर्थ : तारुण्य, श्रीमंती, सत्ता आणि अविचार यापैकी एकटी गोष्ट सुद्धा अनर्थ करण्यास पुरेशी आहे तर जेथे चारही असतील तेथे अनर्थ घडेल हे काय सांगावयास पाहिजे? कॉऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् । को विदेशस्तु विदुषां कः परः प्रियवादिनाम् ॥ अर्थ : खूप शिकलेल्यांना परदेशात [ राहणं … Read more

कस्यापि कॉऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके ख्यातिं प्रयाति नहि सर्वविदस्तु सर्वे | किं केतकी फलति किं पनसः सपुष्पः किं नागवल्ल्यपि पुष्पफलैरुपेता || अर्थ : कुणाचहि एखाद्या गोष्टीत पराकोटीच कौशल्य असत आणि त्यामुळे तो प्रसिध्द होतो. माणूस सर्वज्ञानी नसतो. केवड्याला फळे लागतात काय ? [ त्याच्या पानाच्याच सुगंधाने तो प्रसिध्द होतो. ] फणसाला फुले येतात काय? आणि … Read more

वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजस्त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः | त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः || अर्थ : झाडाच्या शेंड्यावर राहतो पण पक्षिश्रेष्ठ नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कलं परिधान केली आहेत पण तापसी नाही. पाणी बाळगतो पण घडा किंवा ढग नाही. असा कोण ते ओळखा? प्रहेलिका अस्ति ग्रीवा शिरो … Read more

सर्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वभावा नेतरे गुणाः | अतीत्य हि गुणान्सर्वान्स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते || अर्थ : कुणाच्याही स्वभावाची आधी पारख करावी, इतर गुणांची नव्हे. [त्या गुणांना नंतरच महत्व द्यावं] कारण सर्व गुणांना मागे टाकून स्वभाव हा उचल खातो. एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता | बुद्धिर्बुद्धिमता युक्ता हन्ति राज्यं सनायकम् || अर्थ : धनुष्य धारण करणाऱ्याने बाण … Read more

अर्थेन भेषजं लभ्यमारोग्यं न कदाचन | अर्थेन ग्रन्थसंभारः ज्ञानं लभ्यं प्रयत्नतः || अर्थ : पैसे [देऊन] औषध मिळते, पण आरोग्य कधीही पैसे देऊन मिळत नाही. पैशांनी पुस्तकांची चळत [विकत] मिळते, पण ज्ञान [त्यामुळे ज्ञान मिळत नाही ते ] कष्टाने मिळवावे लागते. मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः | यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् || अर्थ : हे निषादा … Read more

न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः | यो वै युवाप्यधीयानः तं देवाः स्थविरं विदुः || अर्थ : ज्याचं डोकं म्हातारपणामुळे पांढरे झाले आहे त्याला देव वृद्ध म्हणत नाहीत तर जो तरुण असूनही [खूप] शिकलेला आहे त्याला वृद्ध असे म्हणतात. को हि तुलामधिरोहति शुचिना दुग्धेन सहजमधुरेण | तप्तं विकृतं मथितं तथापि यत्स्नेहमुद्गिरति || अर्थ : … Read more