परस्परविरोधे तु वयं पञ्च च ते शतम् | परैस्तु विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम् || युधिष्ठिर महाभारत अर्थ : एकमेकात भांडण झाल्यास, आपण [पांडव] पाच आणि ते कौरव शंभर आहेत. पण दुसऱ्या [शत्रूशी] युद्ध असताना आपण एकशे पाच [पांडव अधिक कौरव] आहोत. गुणेष्वनादरं भ्रातः पूर्णश्रीरपि मा कृथाः | सम्पूर्णोऽपि घटः कूपे गुणच्छेदात्पतत्यधः || अर्थ : … Read more

भाग्यवान् जायतां पुत्रः मा शूरो मा च पण्डितः | शूराश्च कृतविद्याश्च रणे सीदन्ति मत्सुताः ||कुन्ती महाभारत अर्थ : मुलगा नशीबवान असावा शूर किंवा विद्वान् असण्याची [जरूर] नाही [कारण] शूर आणि ज्ञानी [असूनही] माझे पुत्र युद्धात कुजून जात आहेत. सामैव हि प्रयोक्तव्यमादौ कार्यं विजानता | सामसिद्धानि कार्याणि विक्रियां यान्ति न क्वचित् || अर्थ : काम [चांगले … Read more

त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे ह्यात्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ अर्थ : कुटुंबाच्या भल्यासाठी एकाचा त्याग करावा (बळी द्यावा), गावासाठी एका घराचा त्याग करावा, शहरासाठी गावाचा त्याग करावा तर स्वतःसाठी पृथ्वीचा त्याग करावा. अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ अर्थ : पैशाचा ह्रास, मनाला झालेला त्रास आणि … Read more

अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् | सदा लोकहिते युक्ताः रत्नदीपा इवोत्तमाः || अर्थ : ज्याप्रमाणे रत्न रूपी दिवे स्नेहाची [तेलाची] पात्राची [समई वगैरे वस्तूंची] दशेची [वातीची] अपेक्षा न करता नेहमी प्रकाश पाडण्यात मग्न असतात, त्याप्रमाणे श्रेष्ठ लोक स्नेहाची [त्यांना प्रेम दिल पाहिजे अशी, ज्याला द्यायचं तो] पात्र [लायक] पाहिजे किंवा [वाईट] दशेतला … Read more

अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम्| वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशा पिण्डम् || अर्थ : शरीर थकले आहे. डोके पांढरे झाले आहे. तोंडात दात नाहीत. म्हातारा काठी घेऊन जात आहे. [इतके म्हातारपण आले तरीहि] हाव माणसाला सोडत नाही. हा श्लोक शंकराचार्यांचा आहे तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् । मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् … Read more

सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति | कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम् || अर्थ : साप हवा खाऊन राहतात पण ते अशक्त नसतात, वाळलेली पाने खाऊन रानटी हत्ती ताकदवान होतात, थोर ऋषी कंदमुळे खाऊन दिवस काढतात समाधान हाच माणसाचा मोठा खजिना आहे. विधे पिधेहि शीतांशुं यावन्नायाति मे प्रियः … Read more

अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् | अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा | अर्थ : ओंजळीतील फुले दोन्ही हातांना सुगंधित करतात. वा ! वा! सुमनाचे [ फुलांसारखे, सुंदर अन्तःकरण असणार्‍याचे ] प्रेम हे डाव्या उजव्या हातावर [फुलांच्या संदर्भात हात, सज्जनाच्या बाबतीत क्षुद्र व सामर्थ्यवान] सारखेच असते. पायाद्वो जमदग्निवंशतिलकॉ वीरव्रतालंकृतो रामो नाम मुनीश्वरो नृपवधे भास्वत्कुठारायुधः | येनाशेषहताहिताङ्गरुधिरैः सन्तर्पिताः पूर्वजा … Read more

उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः | परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः || अर्थ : काही वेळा अगदी क्षुल्लक अशा माणसांची गाठ पडते आणि अशासारख्या गोष्टी घडतात. उंटाच्या घरी लग्न [होतं आणि] गाढव पुरोहित असते. त्यामुळे ते एकमेकांचे कौतुक करतात. [गाढवं म्हणतात ] काय रूप आहे उंट म्हणतात काय आवाज आहे. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये … Read more

श्रुत्वा सागरबन्धनं दशशिराः सर्वैर्मुखैरेकदा तूर्णं पृच्छति वार्तिकान्सचकितो भीत्वा परं संभ्रमात् | बद्धः सत्यमपांनिधिर्जलनिधिः कीलालधिस्तोयधिः पाथोधिजलधिर्पंयोधिरुदधिर्वारांनिधिर्वारिधिः || अर्थ :समुद्राला सेतू [पूल] बांधला हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेल्या, ]घाबरलेल्या] दहा मुखे असलेल्या [रावणाने] गडबडीने हेरांना सर्वच [दहाही] तोंडानी विचारले, खरोखरीच सागराला [समुद्रवाचक दहा शब्द] बांधले काय ? प्रहेलिका वरील श्लोकामधिल समुद्राची १० नावे सांगा. न मातरि न दारेषु … Read more

या पाणिग्रहलालिता सुसरला तन्वी सुवंशोद्भवा गौरी स्पर्शसुखावहा गुणवती नित्यं मनोहारिणी । सा केनापि हृता तया विरहितो गन्तुम् न शक्नोम्यहम् रे भिक्षो तव कामिनी न हि न हि प्राणप्रिया यष्टिका ॥ अर्थ : (भिक्षू म्हणतो) जिचे लग्नानंतर लाड केले आहेत, जी सरळ स्वभावाची, सडपातळ, चांगल्या घरातील, गोरी, स्पर्श सुखकारक आहे, गुणवान, जी नेहमी मन हिरावून घेते, … Read more