डॉ. हेडगेवार : एक असामान्य व्यक्तिमत्त्व

आपल्या समाजाचा अभ्युदय साधण्यासाठी असंख्य माणसे उभी करावीत, या दिशेने आद्य सरसंघचालकडॉ. हेडगेवार यांचा सारा व्यवहार चाले. त्यात त्यांची व्यक्तीगत अशी कोणतीच अभिलाषा गुंतलेली नसे. त्याग, आत्मसमर्पण, स्वार्थाचे होमहवन, असे शब्द वापरावयास मुळात मीपणा जिवंत पाहिजे; पण डॉ. हेडगेवार हिंदु समाजाच्या जीवनाशी तादात्म्य पावले होते. ‘डॉक्टरांच्या वरून शांत; पण आतून ज्वलंत असणार्‍या जीवनाचा अनुभव सांगण्यापेक्षा जाणण्यासारखा व प्रत्यक्ष अनुभवण्यासारखा होता’, असे म्हणावे लागते.

सात्त्विक व आस्तिक

डॉक्टर वृत्तीने सात्त्विक व आस्तिक होते. देवाच्या अधिष्ठानावर त्यांची नितांत श्रद्धा असे. ‘श्री’ वा ‘ॐ’ लिहिल्यावाचून त्यांनी पत्राचे वा दैनंदिनीचे पान लिहिण्यास सुरुवात केलेली दिसत नाही.

संघकार्याबद्दल दृष्टीकोन

‘संघकार्य हे ईश्वरी कार्य आहे’, अशी त्यांची दृढ श्रद्धा त्यांच्या बोलण्यातून व पत्रांतून वारंवार उमटे. ‘आपण परमेश्वराच्या हातातील एक बाहुले असून त्याच्या सूत्रचालकत्वाखालीच या सर्व गोष्टी आपल्या हातून घडत आहेत’, अशी त्यांची सदैव धारणा असे. ‘संघकार्य हे ईश्वरी कार्य म्हणतांना सज्जनांचे संरक्षण व दुष्टांचे निर्दालन करणारे ईश्वरी कार्यच संघ करत आहे’, हा अर्थही त्यांना अभिप्रेत असे. त्याचप्रमाणे दासबोधाचे हृद्गत जाणून घेऊन ते प्रयत्नपूर्वक अंगी मुरवणार्‍या डॉक्टरांना ‘यत्न तो देव जाणावा’ व ‘अचूक यत्न तो देवो । चुकणे दैत्य जाणिजे’ या ओव्यांतील अर्थ ‘संघकार्य हे ईश्वरी कार्य’, असे म्हणत असतांना डोळ्यांपुढे येणे सहज शक्य होते.

लोकसंग्रहाचे वैशिष्ट्य

लोकसंग्रह हा डॉक्टरांचा स्वभाव होता व त्यातून त्यांच्या सहज अशा गोष्टी घडत. एखाद्या विक्रेत्याप्रमाणे त्यांच्या व्यवहारात उसनेपणाचा वा वरपांगीपणाचा अंश नसे. असे व्यवहार शिकवणारे ग्रंथ हे डॉक्टरांवरून ओवाळून टाकावेत, असेच त्यांचे लोकांशी सलगी देणे असे. त्यात अशी अपूर्वता, सहजता व आकर्षकता होती. ज्या हिंदु समाजात ‘चार हिंदूंची तोंडे एका दिशेला झाली, तर ती अंत्ययात्रेच्याच वेळी काय ती होतात’, असे म्हणण्याची पाळी आली होती, त्याच समाजात सहस्रावधी तरुणांची हिंदुराष्ट्रोत्थानासाठी एक देशव्यापी संघटना डॉक्टरांनी पंधरा वर्षांत साकार करून दाखवली. हे त्यांचे असामान्यत्वच होय.’

संदर्भ :साप्ताहिक सनातन प्रभात २००६, अंक २९