श्री एकनाथी भागवत – (अध्याय सातवा)

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‌गुरु चतुरक्षरा । चतुरचित्तप्रबोधचंद्रा ।

'जनार्दना' सुरेंद्रइंद्रा । ज्ञाननरेंद्रा निजबोधा ॥१॥

तुझी करितांचि गोठी । प्रगटसी पाठींपोटीं ।

सन्मुख ठसावसी दृष्टी । हृदयगांठी छेदूनी ॥२॥

छेदूनि विषयवासना । स्वयें प्रगटसी जनार्दना ।

भवअभवभावना । नेदिसी मना आतळों ॥३॥

आतळतां तुझे चरण । आकळलें राहे मन ।

सहज देशी समाधान । आनंदघन अच्युता ॥४॥

ऐशिया जी गुरुनाथा । समसाम्यें चरणीं माथा ।

पुढील परिसावी जी कथा । जेथ वक्ता श्रीकृष्णु ॥५॥

उद्धवें विनविलियावरी । कृपा कळवळला श्रीहरी ।

निजज्ञान अतिविस्तारीं । बोधकुसरीं सांगतु ॥६॥

होतें कृष्णाचे मानसी । 'मज गेलिया निजधामासी ।

माझें निजज्ञान कोणापासीं । अतियत्नेंसीं ठेवावें'॥७॥

तंव देखिली उद्धवाची अवस्था । सुख जाहलें श्रीकृष्णनाथा ।

वैराग्ययुक्त उपदेशिता । होय सर्वथा निजज्ञान ॥८॥

एवं वांचवावया उद्धवासी । कृष्ण ब्रह्मज्ञान उपदेशी ।

शाप न बाधी ब्रह्मवेत्यांसी । हें हृषीकेशी जाणतु ॥९॥

ब्रह्मउपदेशाची हातवटी । उपदेशूं जाणे जगजेठी ।

वैराग्य उपजवी उठाउठीं । जेणें पडे मिठी निजतत्वीं ॥१०॥

नव्हतां वैराग्य दारुण । उपदेशु केला तो वृथा जाण ।

हे श्रीकृष्णचि जाणे खूण । वैराग्यविंदान बोलतु ॥११॥

पहिलें उद्धवाच्या बोलासी । अनुमोदन दे हृषीकेशी ।

तेणें अन्वयें सावकाशीं । ज्ञानवैराग्य त्यासी बोलतु ॥१२॥

श्रीभगवानुवाच ।

यदात्थ मां महाभाग तच्चिकीर्षितमेव मे ।

ब्रह्माभवो लोकपालाः स्वर्वासं मेऽभिकाङ्‌क्षिणः ॥ १ ॥

जो वेदांचा वेदवक्ता । जो ज्ञानियांचा ज्ञानदाता ।

तो श्रीकृष्णु म्हणे भाग्यवंता । ऐकें निजभक्ता उद्धवा ॥१३॥

जें तूं बोलिलासी भावयुक्त । तें वचन तुझें सत्य सत्य ।

तेचिं माझें मनोगत । जाण निश्चित निर्धारें ॥१४॥

माझी अवस्था जाश्वनीळा । ब्रह्मादिदेवां सकळां ।

येथ आले होते मिळोनि मेळा । लोकपाळांसमवेत ॥१५॥

येऊनि माझी घेतली भेटी । अपेक्षा जे होती पोटी ।

पुशिली माझ्या प्रयाणाची गोठी । जेणें तुज मोठी अवस्था ॥१६॥

म्यां वेगीं यावें वैकुंठा । हे समस्तांसी उत्कंठा ।

आदिकरून नीळकंठा । सुरवरिष्ठां झालीसे ॥१७॥

मया निष्पादितं ह्यत्र देवकार्यमशेषतः ।

यदर्थमवतीर्णोऽहमंशेन ब्रह्मणार्थितः ॥ २ ॥

ज्यालागीं ब्रह्मेनि प्रार्थिलें । तें देवकार्य म्यां संपादिलें ।

अवतार नटनाट्य धरिलें । ज्येष्ठत्व दिधलें बळिभद्रा ॥१८॥

ज्येष्ठकनिष्ठभावना । दोघांमाजीं नाहीं जाणा ।

कृष्णा आणि संकर्षणा । एकात्मता निजांशें ॥१९॥

कुलं वै शापनिर्दग्धं नङ्क्ष्यत्यन्योन्यविग्रहात् ।

समुद्रः सप्तमे हअहनि एतां पुरीं च प्लावयिष्यति ॥ ३ ॥

उरलें असे आमुचें कुळ । शापनिर्दग्ध केवळ ।

अन्योन्यविग्रहें सकळ । कलहमूळ नासेल ॥२०॥

भूमि मागोनि समुद्रापाशीं । म्यां रचिलें द्वारकेसी ।

मज गेलिया निजधामासी । तो सातवे दिवसीं बुडवील ॥२१॥

यर्ह्येवायं मया त्यक्तो लोकोऽयं नष्टमङ्गलः ।

भविष्यत्यचिरात्साधो कलिनापि निराकृतः ॥ ४ ॥

ऐकें उद्धवा हितगोष्टी । म्यां सांडलिया हे सृष्टि ।

थोडियाचि काळापाठीं । नष्टदृष्टी जन होती ॥२२॥

अधर्म वाढेल प्रबळ । लोक होतील नष्ट अमंगळ ।

ते अमंगळतेचें मूळ । ऐक समूळ सांगेन ॥२३॥

मज नांदतां ये सृष्टीं । कलि उघडूं न शके दृष्टी ।

मज गेलियापाठीं । तो उठाउठीं उठेल ॥२४॥

कलि वाढेल अतिविषम । ब्राह्मण सांडितील स्वधर्म ।

स्वभावें नावडे दानधर्म । क्रियाकर्म दंभार्थ ॥२५॥

न वस्तव्यं त्वयैवेह मया त्यक्ते महीतले ।

जनोऽभद्ररुचिर्भद्र भविष्यति कलौ युगे ॥ ५ ॥

म्यां सांडिलिया महीतळी । प्रबळ बळें वाढेल कळी ।

आजीच तुवां निघिजे तत्काळीं । जंव तो कळी नातळे ॥२६॥

कळी आतळेल जेव्हां । जनीं अधर्मु वाढेल तेव्हां ।

कुविद्येच्या उठती हांवा । सैंघ धांवा निंदेच्या ॥२७॥

न लभे स्वार्थाची कवडी । तरी करिती निंदेच्या कोडी ।

ऐसी कलियुगीं वस्ती कुडी । तुवां अर्ध घडी न रहावें ॥२८॥

त्वं तु सर्वं परित्यज्य स्नेहं स्वजनबन्धुषु ।

मय्यावेश्य मनः संयक् समदृग्विचरस्व गाम् ॥ ६ ॥

उद्धवा तूं यालागीं । येथोनि निघावें वेगीं ।

एकलाचि आंगोवांगीं । हितालागीं सर्वथा ॥२९॥

धनधान्यसमृद्धीसीं । सांडावें स्वजनगोत्रजांसी ।

भ्रातादुहितानिजभगिनींसी । स्त्री-पुत्रासी त्यजावें ॥३०॥

स्नेहो ठेवूनि घरदारीं । अंगें तूं जरी निघालासि बाहेरी ।

तरी तो त्यागूचि कठिण भारी । अनर्थकारी होईल ॥३१॥

आधीं समूळ स्नेहो सांडावा । पाठीं अभिमानुही दंडावा ।

वासनाजटाजूट मुंडावा । मग सांडावा आश्रमु ॥३२॥

'स्नेहो कैसेनि सांडे । अभिमानु कैसेनि दंडे'।

हें तुज वाटेल सांकडें । तरी रोकडें परियेसीं ॥३३॥

माझें स्वरूप जें सर्वगत । तेथ ठेवोनियां चित्त ।

सावधानें सुनिश्चित । राहावें सतत निजरूपीं ॥३४॥

तये स्वरूपीं चित्ता । निर्धारेंसीं धारणा धरितां ।

निजभावें तन्मयता । तद्रूपता पावेल ॥३५॥

भृंगी जड कीटी मूढ । ध्यानें तद्रूप होय दृढ ।

अभ्यासीं कांहीं नाहीं अवघड । तो अभ्यास गूढ विशद केला ॥३६॥

माझें स्वरूप ज्ञानघन । ध्याता जीवु स्वयें सज्ञान ।

या स्थितीं करितां ध्यान । सहजें जाण तद्रूप ॥३७॥

तेथ समसाम्यें समस्त । समत्व पावेल चित्त ।

तेणें समभावें निश्चित । तेथींचा तेथ रहावें ॥३८॥

आधीं गृहाश्रमातें त्यागावें । मग म्यां म्हणसी कोठें राहावें ।

ऐसें मानिसील स्वभावें । तेविखीं बरवें परियेसीं ॥३९॥

स्वरूपसाम्यें समदृष्टी । समभावें विचरें सृष्टीं ।

निवासस्थानांची आटाटी । सर्वथा पोटीं न धरावी ॥४०॥

जेथ अल्प काळ वसती घडे । त्या ठायाचा अभिमान चढे ।

वसतिस्थान ऐसें कुडें । वस्तीचें सांकडें सर्वथा न धरीं ॥४१॥

तूं सर्वीं सर्वगत होसी । सर्वाधार सर्वदेशी ।

ऐसा मी होऊन मज पावसी । न हालतां येसी निजधामा ॥४२॥

'मज निजधामा न्यावें'। होतें पुशिलें उद्धवें ।

तें निजबोधस्वभावें । स्वयें केशवें सांगितलें ॥४३॥

न करितां हे उपायस्थिती । सर्वथा न घडे माझी प्राप्ती ।

मग तूं निजधामाप्रती । कैशा गती येशील ॥४४॥

गरुडीं वाऊनि वेगेंसीं । न्यावें निजधामा म्हणसी ।

गति तेथ नाहीं पाखांसी । गम्य गरुडासी तें नव्हे ॥४५॥

सांडूनि उभय पक्षांसी । साधक पावती मद्रूपासी ।

पक्षाभिमान असे गरुडासी । गमन त्यासी तेणें नव्हे ॥४६॥

म्हणसी न्यावें घेवोनि खांदीं । मज खांदाचि नाहीं त्रिशुद्धी ।

तुज न सांडितां अहंबुद्धी । गमनसिद्धी तेथ नाहीं ॥४७॥

न त्यागितां अहंभावस्थिती । केल्या नाना उपाययुक्ती ।

तेणें निजधामाप्रती । नव्हे गती सर्वथा ॥४८॥

जें जें देखसी साकार । तें तें जाण पां नश्वर ।

तेचि विखींचा निर्धार । करीं साचार निजबोधें ॥४९॥

यदिदं मनसा वाचा चक्षुर्भ्यां श्रवणादिभिः ।

नश्वरं गृह्यमाणं च विद्धि मायामनोमयम् ॥ ७ ॥

जें जें 'दृष्टीं' देखिलें । तें तें दृष्यत्वें वाळिलें ।

जें जें 'श्रवणा' गोचर झालें । तेंही वाळिलें शब्दत्वें ॥५०॥

जें जें 'वाचा' वदे । तें तें वाळिजे जल्पवादें ।

वाचिक सांडविलें वेदें । 'नेति' शब्दें लाजिला ॥५१॥

जें जें 'संकल्पें' आकळिलें । तें तें कल्पित पैं झालें ।

जें जें 'अहंकारा' आलें । तें तें वाळिलें विजातीय ॥५२॥

जें जें 'इंद्रियां' गोचरें । तें तें जाण पां नश्वरें ।

हें नित्यानित्यविचारें । केलें खरें निश्चित ॥५३॥

तोही 'नित्यानित्यविवेक' । जाण पां निश्चित मायिक ।

एवं मायामय हा लोक । करी संकल्प सृष्टीतें ॥५४॥

जेव्हडा देखसी संसार । तेव्हडा मायिक व्यवहार ।

हा वोळख तूं साचार । धैर्यनिर्धार धरोनी ॥५५॥

जैशी स्वप्नींची राणीव । केवळ भ्रमचि जाणीव ।

तैसेंचि जाण हें सर्व । भववैभवविलास ॥५६॥

पुंसोऽयुक्तस्य नानार्थो भ्रमः स गुणदोषभाक् ।

कर्माकर्मविकर्मेति गुणदोषधियो भिदा ॥ ८ ॥

परमात्मेंसी जो विभक्त । तो पुरुष बोलिजे 'अयुक्त' ।

त्यासी नानात्वें भेदु भासत । निजीं निजत्व विसरोनी ॥५७॥

त्या विसराचेनि उल्हासें । मिथ्या भेदु सत्यत्वें भासे ।

त्या भेदाचेनि आवेशें । अवश्य दिसे गुणदोषु ॥५८॥

जरी भेदूचि नाहीं । तरी गुणदोष कैंचा पाहीं ।

दिसावया ठावोचि नाहीं । शुद्धाचे ठायीं सर्वथा ॥५९॥

यालागीं भेदाच्या उद्‌भटीं । गुणदोषदृष्टी उठी ।

तेथें कर्माकर्मत्रिपुटी । भेददृष्टी ठसावे ॥६०॥

भेदें थोर केलें विषम । कर्म अकर्म विकर्म ।

जन्ममरणादि धर्म । निजकर्म प्रकाशी ॥६१॥

कर्में विकर्में नरकयातना । काम्यकर्में स्वर्गु जाणा ।

कर्मेंचि करूनि कर्ममोचना । समाधाना पाविजे ॥६२॥

येथ म्हणती 'कर्म' कोण । 'अकर्माचें' काय लक्षण ।

'विकर्माचा' कवण गुण । तेंही संपूर्ण परिस पां ॥६३॥

काया वाचा अथवा मन । करिजे तितुकें 'कर्म' जाण ।

सूक्ष्म स्फूर्तीचें जें भान । तें मूळ जाण कर्माचें ॥६४॥

मनसा वाचा देहीं । सर्वथा कर्मबीज नाहीं ।

'अकर्म' म्हणिजे तें पाहीं । न पडे ठायीं देहवंता ॥६५॥

जें कर्मावेगळें सर्वांगें । जेथ कर्म लावितांही न लगे ।

जें नव्हे कर्मठाजोगें । तें जाण सवेगें 'अकर्म' ॥६६॥

विधिनिषेधजोडपाडें । जेथ विशेष कर्म वाढे ।

'विकर्म' त्यातें म्हणणें घडें । थोर सांकडें पैं याचें ॥६७॥

कर्म सर्वसाधारण । तेंचि विकारातें पावलें जाण ।

उठिले विधिनिषेध दारुण । 'विकर्म' जाण तें म्हणिपें ॥६८॥

जें विधीसी नातुडे । तें निषेधाचे अंग चढे ।

करितां चुके ठाके विकळ पडे । तेंही रोकडें 'निषिद्धचि' ॥६९॥

ऐसें कर्म विकारलें । तें 'विकर्म' पदें वाखाणिलें ।

एवं कर्माकर्म दाविलें । विभाग केले तुजलागीं ॥७०॥

जीवासी आविद्यक उत्पत्ती । त्याचीं कर्में आविद्यकें होतीं ।

श्रीधरव्याख्यानाची युक्ती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७१॥

अविद्यायुक्त जीव परम । त्यासी नित्यक्रिया तेंचि 'कर्म' ।

नित्य न करणें तें 'अकर्म' । 'विकर्म' तें निषिद्ध ॥७२॥

ऐशी कर्माकर्मविकर्मत्रिपुटी । भेदानुरूपें वाढली सृष्टीं ।

तेथ गुण-दोषबुद्धीच्या पोटीं । भेददृष्टी वाढती ॥७३॥

अभेदीं भेदु कैसा उठी । जेणें गुणदोषीं नांदे दृष्टी ।

विधिनिषेधीं पाडी गांठी । तेही गोठी परियेसीं ॥७४॥

पुरुष एकला एकु असे । तोचि मनोरथपूजे बैसे ।

ध्येय-ध्याता-ध्यानमिसें । वाढवी पिसें भेदाचें ॥७५॥

तेथे नानापरीचे उपचार । पूजासामाग्रीसंभार ।

ऐसा एकपणीं अपार । भेदु साचार वाढवी ॥७६॥

तेथ 'ध्येय' उत्तम म्हणे जाण । 'ध्याता' नीच होये आपण ।

तदंगें 'ध्यान' गौण । गुणदोष जाण वाढवी ॥७७॥

ध्यानीं गुणदोष विचित्र । ध्येय म्हणे परम पवित्र ।

ध्याता आपण होये अपवित्र । शौचाचारदोषत्वें ॥७८॥

एवं ध्यानाचिये दृष्टीं । आपणचि आपुल्या पोटीं ।

गुणदोषांची त्रिपुटी । भेददृष्टी वाढवी ॥७९॥

ध्येय-ध्याता-ध्यान । आघवाची आहे आपण ।

तें सांडोनियां जाण । गुणदोषलक्षण वाढवी ॥८०॥

उद्धवा हे अवघी सृष्टी । वाढली असे भेददृष्टीं ।

तेणें भेदें उठाउठी । कर्मत्रिपुटी वाढविली ॥८१॥

जंव जंव भेदाचा जिव्हाळा । जंव जंव विषयांचा सोहळा ।

पाळिजे इंद्रियांचा लळा । तंव तंव आगळा संसारु ॥८२॥

सापा पाजिजे पीयूख । तेंचि परतोनि होय विख ।

तैसें इंद्रियां दीजे जंव जंव संतोख । तंव तंव दुःख भोगिजे ॥८३॥

तस्माद् युक्तेन्द्रियग्रामो युक्तचित्त इदं जगत् ।

आत्मनीक्षस्व विततमात्मानं मय्यधीश्वरे ॥ ९ ॥

यालागी इंद्रियांच्या द्वारीं । विषयो नेदावा चतुरीं ।

जेवीं विषें रांधिली क्षीरधारी । सांडिजे दुरी न चाखतां ॥८४॥

घमघमित अमृतफळें । वरी सर्पें घातलिया गरळें ।

तें न सेविती काउळे । सेवनीं कळे निजघातु ॥८५॥

तैसें सेवितां विषयांसी । कोण गोडी मुमुक्षासी ।

प्रतिपदीं । आत्मघातासी । अहर्निशीं देखती ॥८६॥

आत्मघातु न देखती । ते विषयी विषयो सेविती ।

जैशी दिवाभीता मध्यराती । असतां गभस्ति मध्यान्हीं ॥८७॥

तैसेंचि विषयसेवन । मुमुक्षांसी घडे जाण ।

तेणें न चुके जन्ममरण । आत्मपतन तयांचें ॥८८॥

म्हणसी 'प्राणियांची स्थिती । विषयावरी निश्चितीं ।

विषयत्यागें केवीं राहती' । ते सुगम स्थिती अवधारीं ॥८९॥

असतां इंद्रियांचा नेमु । करी चित्ताचा उपरमु ।

ऐसा दोंहीपरी सुगमु । उत्तमोत्तमु हा त्यागु ॥९०॥

इंद्रियें असोतु विषयांवरी । मन रिघों नेदी त्यांभीतरी ।

हाही त्यागु सर्वांपरी । योगेश्वरीं बोलिजे ॥९१॥

मनासी विषयांचें बळ । विषयध्यासें तें चपळ ।

नव्हे म्हणती तें निश्चळ । ऐक समूळ तो उपावो ॥९२॥

माझें स्वरूप सर्वगत । मनाबाहेरी आणि आंत ।

जेथ जेथ जाईल चित्त । तेथ तेथ तें असे ॥९३॥

मजवेगळें जावयासी । ठावो नाहीं पैं चित्तासी ।

स्वदेशीं हो परदेशीं । अहर्निशीं मज आंतु ॥९४॥

ऐसें निजरूप संतत । पाहतां थोरावेल चित्त ।

त्या चित्तामाजीं आद्यंत । पाहें समस्त हें जग ॥९५॥

अथवा जीवस्वरूप तुझें चांग । त्यामाजीं पाहतां हें जग ।

जगचि होईल तुझें अंग । अतिनिर्व्यंग निश्चित ॥९६॥

चरें आणि अचरें । लहानें कां थोरें ।

जीवरूपीं सविस्तरें । पाहें निर्धारे हें जग ॥९७॥

म्हणसी जीवु तो एकदेशी । त्यामाजीं केवीं पहावें जगासी ।

त्यासी ऐक्यता करीं मजसीं । जेवीं कनकेंसीं अळंकार ॥९८॥

चिंतितां कीटकी भिंगुरटी । तेचि ते होऊन उठी ।

तैसा तूं उठाउठीं । होईं निजदृष्टीं निजतत्व ॥९९॥

हो कां सैंधवाचा खडा । पडल्या सिंधूमाजिवडा ।

तो होवोनि ठाके त्याएवढा । तैसा तूं रोकडा मी होसी ॥१००॥

जेथ मीतूंपणाचा भेद । फिटोनि जाईल विशद ।

परमानंदें शुद्धबुद्ध । मुक्त सिद्ध तूं होसी ॥१॥

ज्ञानविज्ञानसंयुक्त आत्मभूतः शरीरिणाम् ।

अत्मानुभवतुष्टात्मा नान्तरायैर्विहन्यसे ॥ १० ॥

शास्त्रश्रवणें दृढ 'ज्ञान' । मननाभ्यासें होय 'विज्ञान' ।

या दोंहींची जाणोनि खूण । ब्रह्मसंपन्न तूं होसी ॥२॥

ऐसिया स्वार्थाचेनि लवलाहें । अविश्रम भजावे तुझे पाये ।

म्हणसी 'वोढवतील अंतराये । त्यासी काये करावें' ॥३॥

सांडोनि दांभिक लौकिक । त्यजोनियां फळाभिलाख ।

जो मज भजे भाविक । विघ्न देख त्या कैंचें ॥४॥

त्याच्या विघ्ननाशासी देख । करीं चक्राची लखलख ।

घेऊनि पाठिसी अचुक । उभा सन्मुख मी असें ॥५॥

यापरी गा उद्धवा । जो मज भजे निजभावा ।

त्यासी विघ्न करावया देवां । नव्हे उठावा मज असतां ॥६॥

एवं ब्रह्मसंपन्न जाहलियावरी । आत्मा तूंचि चराचरीं ।

जंगमीं आणि स्थावरीं । सुरासुरीं तूंचि तूं ॥७॥

तुजहूनि कांहीं । अणुभरी वेगळें नाहीं ।

तेथ विघ्न कैंचें कायी । तुझ्या ठायीं बाधील ॥८॥

ब्रह्मादिकांसी जो ग्रासी । त्या काळाचा तूं आत्मा होसी ।

पाठी थापटून हृषीकेशी । उद्धवासी सांगतु ॥९॥

ऐशी बाध्यबाधकता फिटली । संकल्पकल्पना तुटली ।

ब्रह्मानंदें पाहांट फुटली । वाट मोडली कर्माची ॥११०॥

ऐसा ब्रह्मानुभवी जो देख । कर्म तेथ होय रंक ।

वेद तयाचे सेवक । विधिविवेक कामारी ॥११॥

हेंचि किती सांगो कायी । मी त्याचा आज्ञाधारक पाहीं ।

प्रतिष्ठिती जे जे ठायीं । तेथ पाहीं प्रगटतु ॥१२॥

वचनमात्रासाठीं । प्रगटलों कोरडे काष्ठीं ।

दुर्वासा वाइला पाठीं । त्वांही दिठीं देखिलें ॥१३॥

म्हणसी 'देव ज्याचा आज्ञाधारु । कर्म त्याचें होय किंकरु ।

तरी ज्ञाते यथेष्टाचारु । विषयीं साचारु विचरती' ॥१४॥

ज्ञात्यासी स्वेच्छा विषयाचरण । सर्वथा न घडे गा जाण ।

तेही विषयींचें लक्षण । सावधान परियेसीं ॥१५॥

ज्यासी दग्धपटअ भिमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान ।

मृषा विषयांचें दर्शन । विषयाचरण त्या नाहीं ॥१६॥

जयासी प्रपंचाची आवडी । विषयाची अतिगोडी ।

यथेष्टाचरणाची वोढी । पडे सांकडी तयासी ॥१७॥

ज्ञातयाच्या ठायीं । सत्यत्वें विषयो नाहीं ।

मा भोगावया कायी । अभिलाषी पाहीं तो होईल ॥१८॥

आतां ज्ञातयाचें कर्म । ऐक सांगों त्याचें वर्म ।

नातळतां मनोधर्म । क्रियाकर्म आचरती ॥१९॥

दोषबुद्ध्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते ।

गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥ ११ ॥

गुणदोषातीत ज्ञाता । तो निषेधीं न वर्ते सर्वथा ।

परी भ्यालेपण चित्ता । नाहीं तत्वतां तयासी ॥१२०॥

तो विहितही कर्म करी । तेथ गुणत्वें बुद्धि न धरीं ।

कुलालचक्राचियेपरी । पूर्वसंस्कारीं वर्तत ॥२१॥

संकल्पु नाहीं वृत्तीं । हेतु स्फुरेना चित्तीं ।

ऐसीं कर्में ज्ञाते करिती । शरीरस्थितीं केवळ ॥२२॥

तेथ सत्कर्म सिद्धी गेलें । तेणें फुगेना म्यां हें केलें ।

अथवा माझारीं विकळ पडिलें । तेणें तगमगिलेंपण नाहीं ॥२३॥

निद्रितामागें बैसला वाघु । अथवा पुढें आला स्वर्गभोगु ।

त्यासी नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ॥२४॥

गुणदोषीं चित्तवृत्ती । सांडोनिया सहजस्थिती ।

बाळकें जेवीं क्रीडती । तैशी स्थिति ज्ञात्याची ॥२५॥

'अभिमानें कर्मप्राप्ती । त्या अभिमानातें त्यागिती ।

मग निरभिमानें केवीं वर्तती । कर्मस्थिती त्यां न घडे' ॥२६॥

ऐसा विकल्पु जरी करिसी । ते स्थिति न कळे इतरांसी ।

निरभिमानता स्वानुभवेंसी । केवीं येरासी कळेल ॥२७॥

देह प्रारब्धाचेनि मेळें । स्वभावें सर्व कर्मीं चळे ।

तेथ अज्ञानाचेनि बळें । अभिमानु खवळे 'मी कर्ता' ॥२८॥

तेथ गुरुवाक्य-अनुवृत्ती । अभ्यासूनि यथा निगुतीं ।

अज्ञानेंसहित निरसिती । अभिमानस्थिति निजबोधें ॥२९॥

शेष-प्रारब्धाचेनि मेळें । निरभिमानें देह चळे ।

ज्ञाते कर्में करिती सकळें । जाण केवळें शरीरें ॥१३०॥

केवळ शरीरें कर्में होतीं । तींच 'अहेतुक' बोलिजेती ।

अर्भकदृष्टांतें उपपत्ती । हेचि स्थिति सांगितली ॥३१॥

निरभिमानाचीं लक्षणें । कृष्ण उद्धवातें ऐक म्हणे ।

येरु आनंदला अंतःकरणें । सादरपणें परिसतु ॥३२॥

सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञाननिश्चयः ।

पश्यन्मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥ १२ ॥

पहिलें शास्त्रश्रवणें 'ज्ञान' । तदनुभवें होय 'विज्ञान' ।

ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । निरभिमान तो होय ॥३३॥

साचचि निरभिमानता । जरी आली होय हाता ।

तरी 'शांति' तेथ सर्वथा । उल्हासता पैं पावे ॥३४॥

दाटूनि निश्चळ होणें । कां दांत चावूनि साहणें ।

ते 'शांति' ऐसें कोण म्हणे । आक्रोशपणें साहातु ॥३५॥

'शांति' म्हणिजे ते ऐशी । सागरीं अक्षोभ्यता जैसी ।

चढ वोहट नाहीं तिसी । सर्वदेशी सर्वदा ॥३६॥

नाना सरितांचे खळाळ । आणूनि घालिती समळ जळ ।

तो तिळभरी नव्हे डहुळ । अति निर्मळ निजांगें ॥३७॥

तैशी नानाभूतविषमता । स्वार्थविरोधें अंगीं आदळतां ।

पालटू नव्हे ज्याच्या चित्ता । ते जाण सर्वथा 'निजशांति' ॥३८॥

ऐसी शांति ज्यासी देखा । तोचि सर्वभूतांचा सखा ।

आवडता सर्व लोकां । 'सुहृद' तो कां सर्वांचा ॥३९॥

नवल सख्यत्वाची परी । सर्वस्व दे निजमैत्रीं ।

स्वार्थीं वंचनार्थ न करी । कृपापात्रीं उपदेशु ॥१४०॥

अतर्क्य त्याची पाहती दिठी । मद्रूपें देखे सकळ सृष्टी ।

जगासी मज अभिन्न गांठी । निजदृष्टीं बांधली ॥४१॥

मग तो जेउतें पाहे । तेउता मीचि तया आहें ।

तो जरी मातें न पाहे । तें न पाहणेंही होये मीचि त्याचें ॥४२॥

त्याची पाहती जे दिठी । ते मीचि होये जगजेठी ।

ऐशी तया मज एक गांठी । सकळ सृष्टीसमवेत ॥४३॥

अवघें जगचि मी होये । तेव्हां 'तो मी' हे भाष जाये ।

ऐसा तो मजमाजीं समाये । समसाम्येंसमत्वें ॥४४॥

सांडोनियां मनोधर्म । ऐसा ज्यासी मी झालों सुगम ।

त्यासी पुढती कैंचें जन्म । दुःख दुर्गम ज्याचेनीं ॥४५॥

मातेच्या उदरकुहरीं । रजस्वलेच्या रुधिरामाझारीं ।

पित्याचेनि रेतद्वारीं । गर्भसंचारी संसरण ॥४६॥

जे मातेच्या उदरीं । जंतु नाकीं तोंडीं उरीं शिरीं ।

विष्ठामूत्राचे दाथरीं । नवमासवरी उकडिजे ॥४७॥

जठराग्नीच्या तोंडीं । घालूनि गर्भाची उंडी ।

उकडउगकडूनि पिंडीं । गर्भकांडीं घडिजेति ॥४८॥

ते गर्भींचे वेदना । नानापरींची यातना ।

नको नको रघुनंदना । चिळसी मना येतसे ॥४९॥

अवघ्यांच्या शेवटीं । प्रसूतिवातु जो आटी ।

सर्वांगीं वेदना उठी । योनिसंकटीं देहजन्म ॥१५०॥

ऐसें अपवित्र जें जन्म । तें न पवतीच ते नरोत्तम ।

जींहीं ठाकिलें निजधाम । ते पुरुषोत्तम समसाम्यें ॥५१॥

मी असतां पाठीपोटीं । त्यांसी काइशा जन्मगोठी ।

कळिकाळातें नाणिती दिठी । आले उठाउठी मद्रूपा ॥५२॥

जेथ जन्म नाहीं जाहलें । तेथ मरण न लगतांचि गेलें ।

ऐसे भजोनि मातें पावले । भजनबळें मद्‌भक्त ॥५३॥

कृष्ण उद्धवातें थापटी । म्हणे वेगें उठीं उठीं ।

हेचि हातवशी हातवटी । जन्मतुटी तेणें होय ॥५४॥

जैसें मेघमुखींचें उदक । वरिच्यावरी झेलिती चातक ।

तैसें कृष्णवचनांसी देख । उद्धवें मुख पसरिलें ॥५५॥

कां चंद्राकिरणीं चकोर । जेवीं अत्यंत सादर ।

तेवीं उद्धवाचा आदर । दिसे थोर हरिवचनीं ॥५६॥

हो कां पक्षिणी देखोनि पिलें । जाणोनि चार्यांचे वेळे ।

सांडोनियां आविसाळें । मुख कोंवळें जेवीं पसरी ॥५७॥

तेवीं देखोनि कृष्णमुख । उद्धवासी अत्यंत हरिख ।

श्रवणाचे मुखें देख । कृष्णपीयूष सेवित ॥५८॥

श्रीशुक उवाच ।

इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप ।

उद्धवः प्रणिपत्याह तत्त्वं जिज्ञासुरच्युतम् ॥ १३ ॥

शुक म्हणे कौरवनाथा । कृपा उपजली भगवंता ।

उपदेशिलें महाभागवता । ज्ञानकथा निजबोधु ॥५९॥

तें ऐकोनि उद्धव । श्रवणीं थोर उठी हांव ।

कैसें बोलिला ज्ञानगौरव । अतिअपूर्व श्रीकृष्ण ॥१६०॥

श्रीकृष्ण श्रीमुखें सांगे कोड । तें निरूपण अतिगोड ।

जीवीं उठली श्रवणचाड । नुल्लंघी भीड देवाची ॥६१॥

आवडीं कळवळे चित्त । घाली साष्टांग दंडवत ।

हात जोडोनि पुसत । प्रेमळ भक्त उद्धव ॥६२॥

श्रीउद्धव उवाच ।

योगेश योगविन्यास योगात्मन्योगसम्भव ।

निःश्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्यागः सन्न्यासलक्षणः ॥ १४ ॥

ऐकें योगियांच्या योगपती । योग्यांचा ठेवा तूं श्रीपती ।

योगीं प्रगट तूं योगमूर्ती । योग उत्पत्ती तुजपासीं ॥६३॥

मज मोक्षासी कारण । त्यागु संन्यासलक्षण ।

बोलिलासी तो अति कठिण । परम दारुण हा त्यागु ॥६४॥

त्यागोऽयं दुष्करो भूमन् कामानां विषयात्मभिः ।

सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मतिः ॥ १५ ॥

पाहतां या त्यागाची रीती । मज तंव दुर्धरु गा श्रीपती ।

मग इतरांची येथ मती । कवण्या स्थितीं होईल ॥६५॥

कामु जयाच्या चित्तीं । विषयीं आसक्त मती ।

त्यासी या त्यागाची गती । नव्हें श्रीपति सर्वथा ॥६६॥

तुझी कृपा जंव नव्हे । तंव तो अभक्तां केवीं करवे ।

त्यागु बोलिला जो देवें । तो सर्वांसी नव्हे सर्वथा ॥६७॥

तूं सर्वात्मा असतां हृदयीं । चित्त प्रवेशेना तुझे ठायीं ।

तें आवरिलें असे विषयीं । नवल कायी सांगावें ॥६८॥

ऐसे प्रपंची आसक्त । यालागीं विमुख झाले अभक्त ।

त्यांसी त्यागु नव्हे हा निश्चित । चित्त दुश्चित सर्वदा ॥६९॥

त्यागु कां नव्हे म्हणसी । तें परिस गा हृषीकेशी ।

कठिणत्व जें त्यागासी । तें तुजपाशीं सांगेन ॥१७०॥

सोऽहं ममाहमिति मूढमतिर्विगाढः

त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे ।

तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं

संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥ १६ ॥

तुझी माया विचित्र उपाधी । शरीरीं केली आत्मबुद्धी ।

आत्मीयें शरीरसंबंधीं । विपरीत सिद्धी वाढली ॥७१॥

'मी-माझें' वाढलें गाढ । तेणें मति झाली मूढ ।

गृहासक्ति लागली दृढ । त्यागु अवघड यालागीं ॥७२॥

ऐशी ही बुद्धि विवळे । अप्रयासें तत्व आकळे ।

तैशी कृपा कीजे राउळें । दास गोपाळें तारावया ॥७३॥

ऐकें गा पुरुषोत्तमा । निजदासां आपुल्या आम्हां ।

सोडवी गा संसारश्रमा । आत्मयारामा श्रीकृष्णा ॥७४॥

तुज सांडोनि हृषीकेशी । पुसों जावें आणिकांपासीं ।

तें नये माझिया मनासी । विषयीं सर्वांसी व्यापिलें ॥७५॥

सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं

वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे ।

सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे

ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ॥ १७ ॥

पुसों जावें ब्रह्मयासी । तो गुंतला सृष्टिकर्मासी ।

प्रजाउत्पत्ति मानसी । अहर्निशीं चिंतितु ॥७६॥

जो आपुल्या निजस्वभावीं । सदा संसारु वाढवी ।

तो केवीं संसारु तोडवी । केलें न बुडवी सर्वथा ॥७७॥

वाढों नेदी संसारासी । कोपु आला प्रजापतीसी ।

शापु दिधला नारदासी । ब्रह्म उपदेशी म्हणौनी ॥७८॥

ऐसे संसारी आसक्त । नित्य संसारयुक्त ।

त्यांसी पुसों न मनी चित्त । जाण निश्चित श्रीकृष्णा ॥७९॥

पुसों जावें ऋषींप्रती । तंव ते सदा आपमती ।

आपुलें मत प्रतिष्ठिती । अन्यथा देती शापातें ॥१८०॥

जीवीं धरोनि अर्थासक्ती । शिष्यांतें उपदेशिती ।

विषयो धरोनियां चित्तीं । जीविकावृत्तीं उपदेशु ॥८१॥

गुरूसीच विषयासक्ती । तेथ शिष्यासी कैंची विरक्ती ।

ऐशियासी जे पुसती । ते भ्रंशती स्वार्थातें ॥८२॥

सत्यस्वरूप स्वप्रकाश । आत्मा तूं अविनाश ।

युक्तिप्रयुक्तीं उपदेश । विकल्पनिरास जाणसी ॥८३॥

ब्रह्मज्ञानाचा वक्ता । तुजवेगळा श्रीकृष्णनाथा ।

न दिसे गा सर्वथा । मज पाहतां त्रिलोकीं ॥८४॥

एवं आत्मा तूं तत्वतां । तूंचि आत्मज्ञानदाता ।

आत्मबोधीं संस्थापिता । कृष्णनाथा तूं एकु ॥८५॥

तस्माद्‌भवन्तमनवद्यमनन्तपारं

सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् ।

निर्विण्णधीरहमु हे वृजिनाभितप्तो

नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥ १८ ॥

यालागीं जी यादवपती । नित्य शुद्ध पवित्र मूर्ती ।

तुज मायामोहो नातळती । पवित्र ख्याती यालागीं ॥८६॥

गोंवळांचे उच्छिष्टकवळें । ज्याची पवित्रता न मैळे ।

तेणेंचि उच्छिष्टबळें । गोंवळें सकळें तारिलीं ॥८७॥

प्राणें शोषिलें पूतनेसी । तरी पवित्रता अधिक कैशी ।

तेणेंचि उद्धरिलें तिसी । दोषें दोषांसी तारकु ॥८८॥

करूनि कालीयमर्दन । मर्दिला त्याचा अभिमान ।

तरी मैळेना पवित्रपण । निर्विषें जाण तारिला ॥८९॥

रजक अपवित्र अत्यंत । आतळे तया अधःपात ।

त्यासी मारूनियां निश्चित । केला पुनीत सायुज्या ॥१९०॥

करूनि गोपिकांसी निंद्य काम । तेणें त्या केल्या नित्य निष्काम ।

तेचि पवित्रता अनुत्तम । सायुज्यधाम पावल्या ॥९१॥

करितां सुकर्म कुकर्म । ज्याची पवित्रता अनुत्तम ।

यालागीं नामें 'पुरुषोत्तम' । अकर्तात्म निजबोधें ॥९२॥

जो आकळे गुणांआंतु । त्यासी ते गुण करिती प्रांतु ।

त्या गुणांसी तुजमाजीं अंतु । यालागीं तूं 'अनंतु' सर्वथा ॥९३॥

देशतः कालतः पार । तुज न करवेचि साचार ।

यालागीं अनंत तूं अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥९४॥

तुज म्यां करावी विनंती । किती यावें काकुळती ।

तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ती । जाणता त्रिजगतीं तूं एकु ॥९५॥

ज्ञान अज्ञान मायाशक्ती । ईश्वराआधीन गा असती ।

त्या ईश्वराची तूं ईश्वरमूर्ती । सत्यकीर्ति तूं श्रीकृष्णा ॥९६॥

तूं सर्वांचा नियंता । सर्व करूनि अकर्ता ।

ऐसा 'ईश्वरु' तूं कृष्णनाथा । भोगूनि अभोक्ता तूं एकु ॥९७॥

देशतः कालतः स्वभावेंसीं । नाशु न पावे ज्या स्थानासी ।

तेथींचा तूं निवासवासी । पूर्ण पूर्णांशी अवतारु ॥९८॥

नराचें अविनाशस्थान । यालागी तूं 'नारायण' ।

तुझेनि जीवासी चळणवळण । चाळकपण तुजपाशीं ॥९९॥

ऐसा ईश्वर तूं आपण । 'नरसखा-नारायण' ।

युद्धसमयीं अर्जुनासी जाण । ब्रह्मज्ञान त्वां दिधलें ॥२००॥

दारुण होतां संग्रामासी । पावडा पावो युद्धासी ।

तेव्हां ब्रह्मज्ञान सांगसी । निज सख्यासी अर्जुना ॥१॥

ऐसा कृपाळू तूं नारायण । यालागीं तुज आलों शरण ।

त्रिविधतापें तापलों जाण । दुःख दारुण संसारु ॥२॥

संसार म्हणजे अंधकूप । माजीं कामक्रोधादि दुष्ट सर्प ।

निंदा स्पर्धा कांटे अमूप । दुःखरूप मी पडिलों ॥३॥

तेथ पडीलियापाठीं । ब्रह्मद्वेषाचा शूळ पोटीं ।

भरला जी उठाउठी । तेणें हिंपुटी होतुसें ॥४॥

तेथून निघावया त्रिशुद्धी । उपावो न दिसे गा निजबुद्धी ।

कृपाळुवा कृपानिधी । आत्मबोधीं मज काढीं ॥५॥

श्रीभगवानुवाच ।

प्रायेण मनुजा लोके लोकतत्त्वविचक्षणाः ।

समुद्धरन्ति ह्यात्मानमात्मनैवाशुभाशयात् ॥ १९ ॥

भूत संचरलियापाठीं । सुटती जल्पवादगोठी ।

त्यातें गुणिया पाहोनि दिठीं । अक्षता त्राहाटी मंत्रोनी ॥६॥

पाहतां पांचभौतिक संसारु । सहजें झाला असे थोरु ।

माजीं झोंबलासे कृष्णवियोगखेचरु । उद्धव लेंकरूं झडपिलें ॥७॥

मिसें उद्धवाची झडपणी । अहं-म्हैसासुर लागला जनीं ।

त्यासी करावया झाडणी । कृष्ण गुणी चालिला ॥८॥

तेथ झाडणीलागीं आतां । यदुअवधूतसंवाद कथा ।

त्याचि मंत्रूनि मंत्राक्षता । होय झाडिता श्रीकृष्णु ॥९॥

श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवासी । सावध होईं निजमानसीं ।

येऊनियां मनुष्यलोकासी । आपआीपणांसी उद्धरिती ॥२१०॥

पाहतां यया परमार्था । साह्य नव्हे माता पिता ।

पुत्र भ्राता दुहिता कांता । साह्य सर्वथा हे नव्हती ॥११॥

साह्य परमार्था नव्हे व्याही । शेखीं साह्य नव्हे जांवयी ।

आपणिया आपण साह्य पाहीं । जो निजदेहीं विवेकी ॥१२॥

मुमुक्षुमार्गींचे सज्ञान । लोक तत्वविचक्षण ।

विचारूनि कार्याकारण । स्वबुद्धीं जाण उद्धरले ॥१३॥

नित्यानित्यविवेकें । अनित्य सांडिती त्यागमुखें ।

नित्य तें यथासुखें । हित संतोखें अंगीकारिती ॥१४॥

नित्यत्वें जें उरलें जाण । तें स्वरूप माझें चिद्‌घन ।

तेंचि साधकांचे साधन जाण । अनन्यपणें चिंतिती ॥१५॥

भावितां माझी दृढ भावना । मीचि ते होती जाणा ।

कीटकी-भृंगीचिया खुणा । आपआणपणियां उद्धरिती ॥१६॥

आत्मनो गुरुरात्मैव पुरुषस्य विशेषतः ।

यत्प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रेयोऽसावनुविन्दते ॥ २० ॥

पश्वादि योनींच्या ठायीं । हिताहितज्ञान असे पाहीं ।

मा पुरुषाच्या पुरुषदेहीं । ज्ञान पाहीं स्फुरद्‌रूप ॥१७॥

जें कर्म करितों मी देहीं । तेणें तरेन कीं नाहीं ।

हें ज्याचे त्याचे ठायीं । स्फुरद्‌रूप पाहीं कळतसे ॥१८॥

सांडूनि अशुभ वासना । जो न करी विषयकल्पना ।

तो आपुला गुरु आपण जाणा । नरकयातना चुकविली ॥१९॥

जो कंटाळला जन्मगर्भासी । मरमरों उबगला मरणासी ।

आधि लागली मानसीं । जन्ममरणासी नासावया ॥२२०॥

आवडी नुपजे स्त्रीपुत्रांसी । निद्रा न लागे अहर्निशीं ।

काळें ग्रासिलें आयुष्यासी । निजहितासी न देखिजे ॥२१॥

तुझीच तुजचि देखतां । काळें गिळिली बाल्यावस्था ।

तारुण्याचा ग्रासिला माथा । वार्धक्याभंवता लागला असे ॥२२॥

केवळ वार्धक्याचा जरंगा । त्यासीही काळु लागला पैं गा ।

आयुष्य व्यर्थ जातसे वेगा । हा निजनाडु जगा कळेना ॥२३॥

क्षणक्षणा काळु जातसे व्यर्थ । कांही न साधे जी परमार्थ ।

जन्ममरणांचा आवर्त । पुढें अनर्थ रोकडा ॥२४॥

स्वर्ग नरक कर्म ब्रह्म । चहूं प्राप्तींसी मनुष्यधर्म ।

यालागीं त्यजूनि पापकर्म । मोक्षधर्म धरावा ॥२५॥

नरदेह मोक्षाचा वांटा । वृथा जातसे कटकटा ।

हृदयीं आधी लागला मोठा । विषयचेष्टा विसरला ॥२६॥

'प्रत्यक्ष' लक्षणें अनित्य । संसारु दिसे नाशवंत ।

यालागीं तो नव्हे आसक्त । होय विरक्त इहभोगीं ॥२७॥

याचिपरी 'अनुमाना' । परलोकभोगभावना ।

आतळों नेदी मना । नश्वर पतना जाणोनि ॥२८॥

कैं कृपा करील गोविंद । कैं तुटेल भवबंध ।

कैं देखेन तो निजबोध । परमानंद जेणें होय ॥२९॥

धांव पाव गा श्रीहरी । कृपा करीं दीनावरी ।

मज उद्धरीं भवसागरीं । भक्तकैवारी श्रीकृष्णा ॥२३०॥

जैसी जीवनावेगळी मासोळी । तैसा बोधालागीं तळमळी ।

प्रेमपडिभराच्या मेळीं । देह न सांभाळी सर्वथा ॥३१॥

एक नेणोनि नरदेहा मुकले । एकीं नव्हे म्हणोनि उपेक्षिले ।

एक ज्ञानगर्वे गिळिले । एक भुलले विषयार्थी ॥३२॥

एक साधनाभिमानें ठाकिले । एक करूं करूं म्हणता गेले ।

एक करितां अव्हाटां भरले । करणें ठेलें तैसेंचि ॥३३॥

जरी विवेक कळला मना । तरी न तुटती विषयवासना ।

तेणें संतप्त होऊनि जाणा । नारायणा चिंतितु ॥३४॥

कृष्ण म्हणे उद्धवासी । सविवेक वैराग्य असे ज्यासी ।

तोचि आपुला गुरु आपणासी । विशेषेंसी जाणावा ॥३५॥

त्याचिये निजबुद्धीसी । मीचि विवेकु प्रकाशीं ।

तो स्वयें जाणे निजबोधासी । निजमानसीं विवेकें ॥३६॥

ज्यासी जैसा भावो । त्यासी मी तैसा देवो ।

ये अर्थी संदेहो । उद्धवा पहा हो न धरावा ॥३७॥

उद्धवा येथ केवळ । पाहिजे निजबुद्धि निर्मळ ।

तरी आत्मबोध तत्काळ । होय सफळ सर्वथा । ॥३८॥

पुरुषत्वे च मां धीराः साङ्ख्ययोगविशारदाः ।

आविस्तरां प्रपश्यन्ति सर्वशक्त्युपबृंहितम् ॥ २१ ॥

एवं वैराग्यें पूर्ण भरित । धीर पुरुष विवेकयुक्त ।

सांख्ययोग विवंचित । निजीं निज प्राप्त तत्काळ ॥३९॥

नरदेहीं विवेक वसे । निजरूप पावले कैसे ।

जें सर्वशक्तियुक्त असे । तें सावकाशें देखती ॥२४०॥

जें प्रसवे सर्वशक्तींतें । तें सर्वशक्ति-शक्तिदातें ।

जें नातळे सर्वशक्तीतें । त्या स्वरूपातें पाहताति ॥४१॥

उद्धवा काय सांगों गोष्टी । बहुत शरीरें सृजिलीं सृष्टीं ।

मज नरदेहीं आवडी मोठी । उठाउठीं मी होती ॥४२॥

एकद्वित्रिचतुस्पादो बहुपादस्तथापदः ।

बह्व्यः सन्ति पुरः सृष्टास्तासां मे पौरुषी प्रिया ॥ २२ ॥

केलीं एकचरणी शरीरें । दोंपायांची अपारें ।

तींपायांचीं मनोहरें । अतिसुंदरें चतुष्पदें ॥४३॥

सर्पादि योनींच्या ठायीं । म्यां चरणचि केले नाहीं ।

एकें चालती बहु पायीं । केलीं पाहीं शरीरें ॥४४॥

ऐशीं शरीरें नेणो किती । म्यां निर्माण केलीं ये क्षितीं ।

मज कर्त्यातें नेणती । मूढमति यालागीं ॥४५॥

मज कर्त्याची प्राप्ति । होआवयालागीं निश्चितीं ।

स्वांशें प्रकाशोनि ज्ञानशक्ती । पौरुषी प्रकृति म्यां केली ॥४६॥

जेणें देहें मज पावती । त्या देहाची मज अतिप्रीति ।

यालागीं श्रुति नरदेह वर्णिती । देव वांछिती नरदेहा ॥४७॥

ऐशी नरदेहाची प्रीती । कृष्ण सांगे उद्धवाप्रती ।

येणें शरीरें मज पावती । नाना युक्तिविचारें ॥४८॥

अत्र मां मृगयन्त्यद्धा युक्ता हेतुभिरीश्वरम् ।

गृह्यमाणैर्गुणैर्लिङ्गैरग्राह्यमनुमानतः ॥ २३ ॥

येऊनि नरदेहाप्रती । कर्त्याची गवेषणा जे करिती ।

जो मी ईश्वर त्रिजगतीं । उत्पत्तिस्थितिसंहर्ता ॥४९॥

बुद्धियुक्तीं विवेक करणें । ते जडें प्रकाशपणें ।

त्याचाही मी प्रकाशकु म्हणे । येणें लक्षणें लक्षिती ॥२५०॥

ऐशा नानापरींच्या अनुमानां । मी तंव वश नव्हें जाणा ।

जे लक्षिती सांडोनि अभिमाना । साक्षात्पणा ते येती ॥५१॥

ज्याची आशा होय निराश । तोचि ब्रह्म पावे सावकाश ।

तेणें कळीकाळावरी कांस । जाण अवश्य घातली ॥५२॥

मुख तंव स्वतःसिद्ध असे । तें निर्मळ आरिसां दिसे ।

तेवीं बुद्धीचेनि विवेकवशें । आत्मा भासे नरदेहीं ॥५३॥

येचिविखींचा इतिहास जाण । तुज मी सांगेन पुरातन ।

यदुअवधूतसंवादलक्षण । ज्ञानसाधन साधकां ॥५४॥

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।

अवधूतस्य संवादं यदोरमिततेजसः ॥ २४ ॥

हरिखें म्हणतसे गोविंदु । उद्धवा आमुचा पूर्वज यदु ।

तेणें ब्रह्मज्ञानासी संवादु । केला विशदु अवधूतासीं ॥५५॥

राजा यदु म्हणसी कैसा । क्षात्रसृष्टीचा सूर्यो जैसा ।

राजा चंद्राच्या प्रकाशा । निजतेजवशा लोपितु ॥५६॥

तेणें गुरूचीं लक्षणें ऐकतां । सायुज्यमुक्ति आली हाता ।

ते हे पुरातन कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥५७॥

अवधूतं द्विजं कञ्चिच्चरन्तमकुतोभयम् ।

कविं निरीक्ष्य तरुणं यदुः पप्रच्छ धर्मवित् ॥ २५ ॥

कोणी एक अवधूतु । निजतेजें प्रकाशवंतु ।

ब्रह्मानंदें डुल्लतु । यदूनें येतु देखिला ॥५८॥

त्या अवधूताचें लक्षण । यदु निरीक्षी आपण ।

देखिलें ब्रह्मसूत्रधारण । होय ब्राह्मण ब्रह्मवेत्ता ॥५९॥

ऐसा तो अवधूतु । निर्भय निःशंक वर्ततु ।

यदु व्याहाळिये होता जातु । देखिला वनांतु सन्मुख ॥२६०॥

आंतुला प्राण तत्त्वतां । बाहेर रिघों नेदी सर्वथा ।

स्वभावें प्राणापानसमता । झाली न धरितां धारणा ॥६१॥

नवल तयाचें पाहणें । दृश्य दृश्यत्वें देखों नेणे ।

झाला सर्वांगें देखणें । देखणेंपणें पाहातसे ॥६२॥

मी एकु वनीं वसता । हेंही नाठवे त्याचिया चित्ता ।

झाली सर्वत्र सर्वगतता । समसाम्यता समत्वें ॥६३॥

कर्म कार्य कर्ता जाण । अवघा जाहला तो आपण ।

क्रियेनें वाहूनियां आण । निंबलोण जीवें केलें ॥६४॥

देहाचिया माथां । ठेविली होती अहंता ।

तें देहमिथ्यात्व पावतां । समूळ अहंता पळाली ॥६५॥

नित्यानित्य होमद्वारें । ब्रह्माग्नि प्रज्वळला एकसरें ।

जाळूनि आश्रमांची चारी घरें । केलें खरें निराश्रमी ॥६६॥

त्या आश्रमामाजीं होती । शास्त्रश्रवणविधिवादपोथी ।

ते जळाली जी निश्चितीं । भस्म हातीं न लगेचि ॥६७॥

विधिनिषेध पैजा । जळाली पंचायतनदेवपूजा ।

होता संचितक्रियमाणपुंजा । तोही वोजा जळाला ॥६८॥

यापरी तो अवधूतु । ब्रह्मानंदें जी डुल्लतु ।

निजसुखें वेल्हावतु । देखिला येतु यदुरायें ॥६९॥

संकल्प-विकल्परहित । शुद्ध सर्वांगी विभूत ।

यालागीं बोलिजे 'अवधूत' । येर्हलवीं विख्यात ब्राह्मणु ॥२७०॥

सभोंवता समस्तु । प्रपंच निजबोधें असे धूतु ।

यालागीं बोलिजे 'अवधूतु' । येर्हरवीं विख्यातु ब्राह्मणु ॥७१॥

अहं धुई तो 'अवधूतु' । तोचि योगी तोचि पुनीतु ।

जो का अहंकारग्रस्तु । तोचि पतितु जन्मकर्मी ॥७२॥

वार्धक्य यावें देहासी । तंव देहपण नाहीं देहापासीं ।

रिगमु नव्हेच जरेसी । तारुण्यासी तें मूळ ॥७३॥

आणिकही त्याचीं लक्षणें । नीच नवा बोधु मैळों नेणें ।

भोगिजे नित्य नूतनपणें । परम तारुण्यें टवटवला ॥७४॥

निजबोधाचिया सत्ता । द्वैत जिंतिलें तत्त्वतां ।

ऐसा निःशंकु विचरतां । भय सर्वथा त्या नाहीं ॥७५॥

ऐशीं लक्षणें निर्धारितां । अवधूत निजबोधें पुरता ।

यदूसी उपजली विनीतता । श्रद्धा सर्वथा अनिवार ॥७६॥

करूनि साष्टांग दंडवत । अतिनम्र श्रद्धायुक्त ।

हात जोडूनि पुसत । प्रसन्न चित्त रायाचें ॥७७॥

श्रीयदुरुवाच ।

कुतो बुद्धिरियं ब्रह्मन्नकर्तुः सुविशारदा ।

यामासाद्य भवाल्लोकं विद्वांश्चरति बालवत् ॥ २६ ॥

अपूर्व बुद्धि हे स्वामी । तुमचे ठायीं देखों आम्ही ।

जे न लभे यमनियमीं । कर्मधर्मीं आचरतां ॥७८॥

दिसतोसी सर्वार्थी कुशळ । परी कांही न करूनि निश्चळ ।

अकर्तात्मबोधें तूं केवळ । जैसें बाळ अहेतुक ॥७९॥

तूं बालाऐसा वर्तसी । परी बालबुद्धि नाहीं तुजपासीं ।

सर्वज्ञ सर्वथा होसी । ऐसें आम्हांसी दिसतसे ॥२८०॥

येवोनियां या लोकासी । पावोनियां नरदेहासी ।

सार्थकता तुझ्याऐसी । आणिकापाशीं न देखों ॥८१॥

प्रायो धर्मार्थकामेषु विवित्सायां च मानवाः ।

हेतुनैव समीहन्ते आयुषो यशसः श्रियः ॥ २७ ॥

प्रायशा ये लोकीं लोक । धर्मअर्थकामकामुक ।

येचिविखीं ज्ञान देख । आवश्यक करिताति ॥८२॥

आम्ही स्वधर्म करितों म्हणती । स्नानसंध्येची कीर्ति मिरविती ।

शेवटीं गायत्रीचें फळ देती । अर्थप्राप्तीलागोनी ॥८३॥

वेदोक्त आम्ही करितों याग । संस्थापितों वेदमार्ग ।

शेखीं तो करिती जीविकायोग । स्वर्गभोग वांछिती ॥८४॥

एक म्हणती आम्ही स्वकर्मक । कुश मृत्तिका नाशिती उदक ।

समयीं आलिया याचक । इवलीसी भीक न घालिती ॥८५॥

दांभिक वाढवावया स्फीती । वैष्णवदीक्षा अवलंबिती ।

देवपूजा झळफळीत दाविती । शंख लाविती दों हातीं ॥८६॥

आयुष्यदानी पुण्यपुरुष । आम्ही चिकित्सक अहिंस ।

स्थावर जंगम जीव अशेष । मारूनियां यश मिरविती ॥८७॥

यश वाढवावया कारण । तुळापुरुष करिती दान ।

देहो मूत्रविष्ठें परिपूर्ण । धन त्यासमान जोखिती ॥८८॥

परी परमार्थाचिया चाडा । कोणी वेंचीना कवडा ।

भूल कैशी पडली मूढां । स्वार्थ रोकडा विसरले ॥८९॥

पूर्वीं अदृष्टीं नाहीं प्राप्ती । ते श्रीकामा उपास्ती करिती ।

श्रियेचा स्वामी श्रीपती । त्यातें न भजती अभाग्य ॥२९०॥

लक्ष्मी विश्वगुरु हरीची पत्‍नी । तीतें जो तो राखे अभिलाषूनी ।

नेदिती हरीची हरिलागोनी । त्यातें पतनीं हरि पचवी ॥९१॥

रोगत्यागें आयुष्य मागती । यालागीं सविता उपासिती ।

देहो नश्वर हें नाठवे चित्तीं । पडली भ्रांती निजपदा ॥९२॥

एवं आयुष्य-यश-श्रीकामीं । समस्त भजतां देखों आम्ही ।

परी नवल केलें तुवां स्वामी । परब्रह्मीं निजबोधु ॥९३॥

विषयबळ अलोलिक । मिथ्या भ्रमें भ्रमले लोक ।

ज्ञानसाधनें साधोनि देख । विषयसुख वांछिती ॥९४॥

वेदांतवार्तिकवाक्स्फू र्ती । अद्वैत ब्रह्म प्रतिपादिती ।

शेखीं पोटासाठीं विकिती । नवल किती सांगावें ॥९५॥

एक म्हणविती योगज्ञानी । वायुधारणा दाविती जनीं ।

टाळी लावूनि बैसती ध्यानीं । जीविका मनीं विषयांची ॥९६॥

ऐसे विविदिषा लोक । साधनें साधूनि झाले मूर्ख ।

तुवां केलें जी अलोलिक । आत्मसुख साधिलें ॥९७॥

ऐसें स्वामी अवधूता । तुवां तृणप्राय केलें जीविता ।

तुच्छ करोनि लोकां समस्तां । निजात्महिता मीनलासी ॥९८॥

निजानंदें निवालासी । अंतरी शीतळ झालासी ।

ऐसें दिसताहे आम्हांसी । उपलक्षणेंसी परियेसीं ॥९९॥

त्वं तु कल्पः कविर्दक्षः सुभगोऽमृतभाषणः ।

न कर्ता नेहसे किञ्चिज्जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥ २८ ॥

सर्वज्ञज्ञाता तूं होसी । तें ज्ञातपण दिसों न देसी ।

कांहीं करिसी ना वांछिसी । जडत्वें दाविसी निजशांती ॥३००॥

सर्वथा उगा अससी । परी तूं अंगें विकळ नव्हसी ।

अंगीं अव्यंगु दिसतोसी । स्वरूपरूपेंसीं शोभितु ॥१॥

ज्ञान एकलेपणें ठेलें । दुजेनिवीण परदेशी झालें ।

तें तुजमाजीं सामावलें । यालागीं आलें 'कवि' पद ॥२॥

करूनि झालासी अकर्ता । हेचि तुझी थोर 'दक्षता' ।

ब्रह्मरसें 'रसाळ' बोलतां । चवी अमृता ते कैंची ॥३॥

ब्रह्मरस तू प्यालासी । ब्रह्मानंदें मातलासी ।

जगीं 'उन्मत्त' झालासी । दृष्टीं नाणिसी कोणातें ॥४॥

सदा सावध निजरूपेंसी । यालागीं 'माझें-तुझें' न म्हणसी ।

तेंचि 'पिसेंपण' तुजपाशीं । दिसे जगासी सर्वथा ॥५॥

निजबोधें तृप्त झालासी । परमानंदें निवालासी ।

तीं हीं लक्षणें तुजपासीं । निर्धारेंसीं दिसताती ॥६॥

जनेषु दह्यमानेषु कामलोभदवाग्निना ।

न तप्यसेऽग्निना मुक्तो गङ्गाम्भःस्थ इव द्विपः ॥ २९ ॥

कामलोभदावाग्नी- । माजीं जळतां लोक तीन्ही ।

देखत असों जी नयनीं । वेगळा कोणी दिसेना ॥७॥

ते दावाग्नीमाजीं असतां । तूं न पोळसी गा अवधूता ।

नवल तुझी अक्षोभ्यता । नकळे सर्वथा आम्हांसी ॥८॥

वणवा जळे दोंही थडीं । गजें गंगाजळीं दिधली बुडी ।

त्यासी न लागती तापाच्या वोढी । तैसें निरवडीं तुज देखों ॥९॥

ऐशीं द्वंद्वें तुज नातळती । दृढ राहिलासी ब्रह्मस्थितीं ।

कांही एक करीन विनंती । कृपामूर्ति दयाळुवा ॥३१०॥

त्वं हि नः पृच्छतां ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् ।

ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवतः केवलात्मनः ॥ ३० ॥

तूं ब्रह्मवेत्ता ब्राह्मण । निजानंदें परिपूर्ण ।

त्या आनंदाचें कारण । विशद करून सांगावें ॥११॥

तूं देहीं वर्तसी विदेहस्थिती । तुज विषय आतळूं न शकती ।

हे अलिप्तपणाची प्राप्ती । कवण्या रीतीं तुज झाली ॥१२॥

तुज नाहीं रायाची भीड । न करिसी धनवंताची चाड ।

दीनवचन मानिसी गोड । पुरविसी कोड निजबोधें ॥१३॥

ऐसा केवळ तूं कृपाळू । आर्तबंधु दीनदयाळु ।

निजात्मभावें तूं केवळु । भक्तवत्सलु भावार्थे ॥१४॥

ऐसा यदूचा संवादु । आवडीं सांगे गोविंदु ।

उद्धवासी म्हणे सावधु । हृदयीं बोधु धरावा ॥१५॥

श्रीभगवानुवाच ।

यदुनैवं महाभागो ब्रह्मण्येन सुमेधसा ।

पृष्टः सभाजितः प्राह प्रश्रयावनतं द्विजः ॥ ३१ ॥

श्रीमुखें श्रीकांत । यदूचें भाग्य वर्णित ।

ब्राह्मणभक्त सत्त्वयुक्त । बुद्धिमंत श्रद्धाळु ॥१६॥

भगवद्‌भाग्यें भाग्यवंतु । यदूसी भेटला तो अवधूतु ।

त्यासी होऊनि अतिविनीतु । असे विनवितु निजहिता ॥१७॥

मृदु मंजुळ वचनीं प्रार्थिला । मधुपर्कविधानें पूजिला ।

अवधूत अतिसंतोषला । बोलता झाला निजमुखें ॥१८॥

श्रीब्राह्मण उवाच ।

सन्ति मे गुरवो राजन् बहवो बुद्ध्युपाश्रिताः ।

यतो बुद्धिमुपादाय मुक्तोऽटामीह ताञ्छृणु ॥ ३२ ॥

क्षीरसागर उचंबळला । कीं कृपेचा मेघ गर्जिन्नला ।

निजसुखाचा वाधावा आला । तैसें बोलिला ब्राह्मणु ॥१९॥

ऐकें राजया चूडामणी । यदुकुळदीप दिनमणी ।

धन्य धन्य तुझी वाणी । निजगुणीं निवविलें ॥३२०॥

राजा आणि सात्त्विकु । सिद्धलक्षणें लक्षकु ।

पृथ्वीमाजीं तूचि एकु । न दिसे आणिकु सर्वथा ॥२१॥

सुंदर आणि सगुण । उत्तमोत्तम केला प्रश्न ।

पुसिलें निजानंदकारण । तें यथार्थ जाण सांगेन ॥२२॥

गुरूविण आत्मप्राप्ती । सर्वथा न घडे गा नृपती ।

ते गुरूही मी तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगेन ॥२३॥

निजबुद्धीच्या विवेकस्थितीं । बहुत गुरु म्यां केले असती ।

जे जे सद्गुयण म्यां देखिले भूतीं । ते ते स्थितीं तो गुरु ॥२४॥

बुद्धीनें अंगिकारिलें गुणा । निजधैर्यें धरिली धारणा ।

तेणें मी मुक्त झालों जाणा । स्वेच्छा अटणा करीतसें ॥२५॥

संसारु तरावया । मुख्य 'सद्बुेद्धि' गा राया ।

रिगमू नाहीं आणिका उपाया । व्यर्थ कासया शिणावें ॥२६॥

सद्बु द्धि नाहीं ज्यापासीं । तो संसाराची आंदणी दासी ।

उसंत नाहीं अहर्निशीं । दुःखभोगासी अनंत ॥२७॥

सद्बुनद्धि नाहीं हृदयभुवनीं । तेथ वैराग्य नुपजे मनीं ।

मा तो तरेल कैसेनीं । विवेक स्वप्नीं न देखे ॥२८॥

वैराग्याचेनि पडिपाडें । ज्यासी सद्बु द्धि सांपडे ।

तेथ संसार कोण बापुडें । घायें रोकडें विभांडी ॥२९॥

आधीं संसारु एकु असावा । मग तो खटाटोपें नासावा ।

जो रिघाला विवेकगांवा । त्यासी तेव्हां तो नाहीं ॥३३०॥

संसारनाशासी मूळ । शिष्य-प्रज्ञाचि केवळ ।

तिचें झाल्या अढळ बळ । होये मृगजळ संसारु ॥३१॥

जे मी गुरु सांगेन म्हणे । तें निजप्रज्ञेचेनि लक्षणें ।

हेयादेयउरपायपणें । घेणें त्यजणें सविवेकें ॥३२॥

हेचि मर्हा ठिया भाखा । सांगेन तें सावध ऐका ।

जेणें शिष्याचा आवांका । पडे ठाउका प्रत्यक्ष ॥३३॥

ऐक प्रज्ञेचीं लक्षणें । सांगेन दृष्टांतपणें ।

सूप चाळणी रांधणें । घेणें त्यजणें विवेकें ॥३४॥

चाळणीमाजीं जें जें पडे । सूक्ष्म निजतत्त्व तळीं सांडे ।

उरती गुणदोषांचे खडे । करिती बडबडे खडबडित ॥३५॥

ऐसी जे अवस्था । ते त्यागावी सर्वथा ।

भ्रंशु होईल स्वार्था । हे राखतां त्रिशुद्धी ॥३६॥

सुपाची दशा ते ऐशी । त्यजी रजःकण भुसासी ।

निडारल्या निजबीजासी । निजहृदयेंसीं राखत ॥३७॥

स्वयें वैराग्यें तापणें । ते दशा 'रांधणें' म्हणें ।

अपक्कासी परिपक्क करणें । निजगुणें निजांगें ॥३८॥

एवं या दोनी दशा । दृढ धराव्या वीरेशा ।

तेणें परमार्थु होये आपैसा । जेवी आरिसा हातींचा ॥३९॥

यदूसी म्हणे ब्राह्मण । जें म्यां सांगितलें लक्षण ।

तेथें ठेवूनियां मन । सावधान परियेसीं ॥३४०॥

जो जो जयाचा घेतला गुण । तो तो गुरु म्यां केला जाण ।

गुरूसी आलें अपारपण । जग संपूर्ण गुरु दिसे ॥४१॥

ज्याचा गुण घेतला । तो सहजें गुरुत्वा आला ।

ज्याचा गुण त्यागरूपें घेतला । तोही गुरु झाला अहितत्यागें ॥४२॥

एवं त्यागात्यागसमतुकें । दोहींसी गुरुत्व आलें निकें ।

राया तूं पाहें पां विवेकें । जगचि असकें गुरु दिसे ॥४३॥

ऐसें पाहतां सावकाशीं । गुरुत्व आलें जगासी ।

हेंचि साधन जयापासीं । तोचि परमार्थासी साधकु ॥४४॥

ऐसें सांगतां अचाट । तुज वाटेल हें कचाट ।

तरी गुरु सांगो श्रेष्ठ श्रेष्ठ । मानिले वरिष्ठ निजबुद्धीं ॥४५॥

पृथिवी वायुराकाशमापोऽग्निश्चन्द्रमा रविः ।

कपोतोऽजगरः सिन्धुः पतङ्गो मधुकृद्गजः ॥ ३३ ॥

मधुहा हरिणो मीनः पिङ्गला कुररोऽर्भकः ।

कुमारी शरकृत्सर्प ऊर्णनाभिः सुपेशकृत् ॥ ३४ ॥

गुरु सांगेन अशेष । संख्याप्रमाण 'चोवीस' ।

त्यांचीं नांवें तूं परिस । सावकाश सांगेन ॥४६॥

पृथ्वी वायु आकाश । अग्नि आप सीतांश ।

सातवा तो चंडांष । कपोता परिस आठवा ॥४७॥

अजगर सिंधु पतंग । मधुमक्षिका गज भृंग ।

हरिण मीन वेश्या साङ्ग । नांवें सुभग 'पिंगला' ॥४८॥

टिटवी आणि लेंकरूं । कुमारी आणि शरकारु ।

सर्प कातणी पेशस्करु । इतुकेन गुरु चोवीस ॥४९॥

पावावया तत्त्व पंचविसावें । चोविसां गुरूंसी उपासावें ।

विवेकयुक्तिस्वभावें । गुरु भजावे निजबुद्धीं ॥३५०॥

ठाकावया निजबोधासी । निजविवेकें अहर्निशीं ।

गुरुत्व देऊनि अनेकांसी । निजहितासी गुरु केले ॥५१॥

कोण युक्ति कोण विचारु । कोणें लक्षणें कोण गुरु ।

केला तोही निजनिर्धारु । सविस्तारु परियेसीं ॥५२॥

एते मे गुरवो राजन् चतुर्विंशतिराश्रिताः ।

शिक्षा वृत्तिभिरेतेषामन्वशिक्षमिहात्मनः ॥ ३५ ॥

ऐकें राजवर्य नृपती । विवेकधवलचक्रवर्ती ।

गुरुसंख्या तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगितली ॥५३॥

यांचिया शिक्षिता वृत्ती । शिकलों आपुलिया युक्तीं ।

मग पावलों आत्मस्थिती । विकल्पभ्रांती सांडूनी ॥५४॥

यतो यदनुशिक्षामि यथा वा नाहुषात्मज ।

तत्तथा पुरुषव्याघ्र निबोध कथयामि ते ॥ ३६ ॥

नहुषाचा पुत्र ययाती । ययातीचा यदु निश्चितीं ।

'नहुषनंदन' यदुसी म्हणती । मूळ व्युत्पत्ती तेणें योगें ॥५५॥

यालागीं म्हणे 'नाहुषनंदना' । पुरुषांमाजीं पंचानना ।

सांगेन गुरूंच्या लक्षणा । विचक्षणा परियेसीं ॥५६॥

ज्या गुरूचें जें शिक्षित । मी शिकलों सुनिश्चित ।

तें ते सांगेन समस्त । सावध चित्त करीं राया ॥५७॥

ऐकावया गुरुलक्षण । यदूनें सर्वांग केलें श्रवण ।

अर्थीं बुडवूनियां मन । सावधान परिसतु ॥५८॥

शब्द सांडोनियां मागें । शब्दार्थामाजीं रिगे ।

जें जें परिसतु तें तें होय अंगें । विकल्पत्यागें विनीतु ॥५९॥

भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धीरो दैववशानुगैः ।

तद्विद्वान्न चलेन्मार्गादन्वशिक्षं क्षितेर्व्रतम् ॥ ३७ ॥

परमार्थी मुख्य शांती । साधकांसी पाहिजे निश्चितीं ।

यालागीं प्रथम गुरु क्षिती । निजशांतीलागूनी ॥३६०॥

'पृथ्वी' गुरु त्रिविध पाहीं । पर्वत वृक्ष आणि मही ।

यांचीं लक्षणें धरितां देहीं । गुरुत्व पाहीं पृथ्वीसी ॥६१॥

अंतरनिग्रहो ते 'शांती' । बाह्येंद्रियनिग्रहो ते 'दांती' ।

उभयसहिष्णुता ते 'क्षांती' । क्षांतीसी क्षिति गुरु केली ॥६२॥

पृथ्वीते नानाभूतीं । माझी माझी म्हणौनि झोंबती ।

नाना भेदीं भिन्न करिती । निजवृत्तिव्यवहारें ॥६३॥

त्या भूतांचे भिन्न वर्तन । पृथ्वी संपादी आपण ।

मोडों नेदी अभिन्नपण । अखंड जाण सर्वदा ॥६४॥

तैसें योगियांचे लक्षण । करितां कर्म भिन्नभिन्न ।

वृत्ति अखंडदंडायमान । सर्वदा जाण असावी ॥६५॥

देहासी अदृष्टयोगें गती । भूतें अदृष्टयोगें आक्रमिती ।

भूतीं निजात्मता भाविती । द्वंद्वें न बाधिती साधकां ॥६६॥

येथ भूतीं पृथ्वी पूजिली । नातरी विष्ठामूत्रीं गांजिली ।

हर्षविषादा नाहीं आली । निश्चल ठेली निजक्षांती ॥६७॥

भूतें पार्थिवेंचि तंव झालीं । तिंहीं पृथ्वी पूजिली ना गांजिली ।

ऐक्यें द्वंद्वभावा मुकलीं । निश्चळ झाली निजरूपें ॥६८॥

तैसाचि योगियाही जाणा । भूतवैषम्यें डंडळेना ।

सर्वभूती निजात्मभावना । विषमीं समाना भावितां ॥६९॥

आतां पृथ्वीची अभिनव शांति । ते सांगेन राया तुजप्रती ।

जे शांति धरोनि संती । भगवद्‌भक्ती पावले ॥३७०॥

पृथ्वी दाहेंकरूनि जाळिली । नांगर घालूनि फाळिली ।

लातवरीं तुडविली । तोडिली झाडिली पैं भूतीं ॥७१॥

तो अपराधु न मनूनि क्षिती । सवेंचि भूतांतें प्रसन्न होती ।

तेथेंचि पिकवूनि नाना संपत्ती । तृप्ति देती भूतांतें ॥७२॥

ऐसऐेशिया निजशांती-। लागीं गुरु म्यां केली क्षिती ।

ऐक सभाग्या भूपती । शांतीची स्थिति अभिनव ॥७३॥

एकें अपराधु केला । दुजेनि उगाचि साहिला ।

इतुकेनि शांतु केवीं झाला । उपेक्षिला अपराधी ॥७४॥

ऊंसु मोडी त्या गोड भारी । छेदितें शस्त्र गोड करी ।

पिळिलियाआळिलियावरी । स्वादाचिया थोरी अपकार्यां देतु ॥७५॥

अपराध साहोनु अंगी । त्याच्या प्रवर्ते हितालागीं ।

तेचि 'शांति' पैं जगीं । होय दाटुगी निर्द्वंद्व ॥७६॥

अपराध साहोनि अंगावरी । अपराध्या होईजे उपकारी ।

हें शिकलों पृथ्वियेवरी । परोपकारीं पर्वत ॥७७॥

शश्वत्परार्थसर्वेहः परार्थैकान्तसम्भवः ।

साधुः शिक्षेत भूभृत्तो नगशिष्यः परात्मताम् ॥ ३८ ॥

पृथ्वीपासोनि झाले । ते पर्वतही म्यां गुरु केले ।

त्यांपासोनि जें जें शिकलें । तेंही वहिलें परियेसीं ॥७८॥

रत्नं-निकर समस्त । पर्वत परार्थचि वाहत ।

तृण जळ नाना अर्थ । तेही परार्थ धरितसे ॥७९॥

कोणासी नेमी ना निवारी । उबगोनि न घाली बाहेरी ।

याचकाचे इच्छेवरी । परोपकारीं देतसे ॥३८०॥

ग्रीष्माअंतीं सर्व सरे । परी तो देतां मागें न सरे ।

सवेंचि भगवंते कीजे पुरें । वर्षोनि जळधरें समृद्धी ॥८१॥

जंव जंव उल्हासें दाता देतु । तंव तंव पुरवी जगन्नाथु ।

विकल्प न धरितां मनाआंतु । देता अच्युतु अनिवार ॥८२॥

सत्य अच्युत दाता । हें न मनेचि तत्त्वतां ।

यालागीं दरिद्रता । विकल्पवंता लागली ॥८३॥

एवं पर्वताची जे उत्पत्ती । ते परोपकारार्थ एकांतीं ।

उपकारावांचूनि चित्तीं । दुजी वृत्ति जाणेना ॥८४॥

त्या पर्वताऐशी तत्त्वतां । असावी साधकासी उदारता ।

काया वाचा आणि चित्ता । सर्वस्व देतां उल्हासु ॥८५॥

चेष्टामात्रें परोपकारता । सर्वदा करावी समस्तां ।

कोटिलाभा हाणोनि लाता । उपकारीं तत्त्वतां उद्यतु ॥८६॥

परमार्थाचिया चाडा । स्वार्थ सांडोनि रोकडा ।

परोपकारार्थ अवघडा । रिघे सांकडा परार्थें ॥८७॥

उपकारुचि साकारला । कीं परोपकारु रूपा आला ।

तैसा जन्मोनि उपकारी झाला । उपकारला सर्वांसी ॥८८॥

ऊंसु जैसा अवधारीं । सर्वासी गोडपणें उपकारी ।

तैसाचि योगिया संसारीं । परोपकारी मधुरत्वें ॥८९॥

जैसे पर्वतीं निर्झर । तैसे उपकाराचे पाझर ।

सुकों नेणती निरंतर । कृतोपकार जग केलें ॥३९०॥

सांडोनि कृपणवृत्तीची संगती । उपकारी पर्वत एकांतीं ।

राहिलासे उपकारमूर्ती । धैर्यवृत्ति निर्धारें ॥९१॥

परोपकारालागीं निश्चित । गुरु केला म्यां पर्वत ।

आतां वृक्षापासोनि जें शिक्षित । तेंही समस्त परियेसीं ॥९२॥

सर्वांगें सर्वभावेंसी । सर्वकाळ सर्वदेशीं ।

पराधीन होआवें सर्वांसी । हें वृक्षापाशीं शिकलों ॥९३॥

वृक्ष जेणें प्रतिपाळिला । तो त्या आधीन जाहला ।

कां जो छेदावया रिघाला । त्याही झाला स्वाधीनु ॥९४॥

योगिया पालखीसी घातला । तेव्हां त्याचिया आधीन झाला ।

एकीं शूळीं द्यावया चालविला । तेव्हां त्याच्याही बोला आधीनु ॥९५॥

सांडूनि देहींची अहंता । योगियासी झाली पराधीनता ।

विश्व माझा आत्मा सर्वथा । सर्वांच्या वर्तता बोलाआंतु ॥९६॥

सर्वं तें मीचि आहें । यालागीं साधक बाधक न पाहे ।

त्याच्या बोलामाजीं राहे । वर्तता होये संतोषें ॥९७॥

प्राप्त जें जें सुखदुःख । तें तें अदृष्टाआधीन देख ।

आत्मा मानुनी सकळ लोक । पराधीन देख वर्तत ॥९८॥

सकळ लोकीं निजात्मता । देखता जाहली पराधीनता ।

हें वृक्षापासोनि तत्त्वतां । 'परात्मता' शिकलों ॥९९॥

आणीक एक लक्षण । वृक्षापासोनि शिकलों जाण ।

अतिथीचें पूजाविधान । तें सावधान परियेसीं ॥४००॥

अतिथि आल्या वृक्षापासीं । वंचनार्थु न करी त्यासी ।

पत्रपुष्पफलमूळच्छायेसीं । त्वचाकाष्ठांसी देतसे ॥१॥

जो वृक्षासी प्रतिपाळी । कां जो घावो घालूं ये मूळीं ।

दोंहीसीही सममेळीं । पुष्पीं फळीं संतुष्टी ॥२॥

जैसा वृक्ष समूळ सगळा । अर्थियांलागीं सार्थक जाहला ।

तैसा चित्तें वित्तें देहें बोला । साधु संतुष्टला अर्थ्यांसी ॥३॥

अतिथीसी नव्हे पराङ्मुदख । हा साधूसी गुण अलोलिक ।

अन्न धन उदक । यथासुखें देतुसे ॥४॥

अर्थी आल्या अर्थावयासी । विमुख न व्हावें सर्वस्वेंसी ।

हें शिकलों वृक्षापासीं । विवेकेंसीं निजबुद्धीं ॥५॥

एवं पृथ्वी गुरु झाली ऐसी । दुजें गुरुत्व तें वायूसी ।

आलें जें जें युक्तीसी । तें तें परियेसीं नरदेवा ॥६॥

गुरुत्व जें वायूसी । तें दों प्रकारीं परियेसीं ।

एक तें प्राण वृत्तीसीं । बाह्य वायूसी दुसरें ॥७॥

प्राणवृत्त्यैव सन्तुष्येन्मुनिर्नैवेन्द्रियप्रियैः ।

ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मनः ॥ ३९ ॥

प्राणाचियेपरी । जो विषयीं आसक्ती न धरी ।

विषय सेविलियाही वरी । नव्हे अहंकारी प्राणु जैसा ॥८॥

प्राणाभ्यासें क्षुधा अद्‌भुत । तेव्हां प्राणासीच क्षोभ येत ।

तेणें काया वाचा चित्त । विकळ पडत इंद्रियें ॥९॥

तया प्राणासी आधारु । भलतैसा मिळो आहारु ।

परी धडगोडांचा विचारु । न करी साचारु पैं प्राणु ॥४१०॥

तैसाचि योगिया पाहीं । तो अभिमान न धरी देहीं ।

विषयो सेवी परी कांही । आसक्ति नाहीं तयासी ॥११॥

क्षुधेचिया तोंडा । मिळे कोंडा अथवा मांडा ।

परी रसनेचा पांगडा । न करी धडफुडा तयासी ॥१२॥

ज्ञानधारणा न ढळे । इंद्रियें नव्हती विकळें ।

तैसा आहार युक्तिबळें । सेविजे केवळें निजधैर्यें ॥१३॥

प्राणास्तव इंद्रियें सबळें । प्राणायोगें देह चळे ।

त्या देहकर्मा प्राणु नातळे । अलिप्त मेळें वर्ततु ॥१४॥

त्या प्राणाच्या ऐसी स्थिती । योगियाची वर्तती वृत्ती ।

सर्व करूनि न करी आसक्ती । देहस्थिति नातळे ॥१५॥

ब्रह्मादिकांचा देह पाळूं । कां सूकरादिकांचा देह टाळूं ।

ऐसा न मानीच विटाळू । प्राणु कृपाळु समभावें ॥१६॥

तैसेंचि योगियाचें कर्म । न धरी उंच नीच मनोधर्म ।

कदा न देखे अधमोत्तम । भावना सम समभावें ॥१७॥

आवडीं प्रतिपाळावा रावो । रंकाचा टाळावा देहो ।

ऐसा प्राणासी नाहीं भावो । शुद्ध समभावो सर्वत्र ॥१८॥

प्राण अपान समान उदान । सर्व संधी वसे व्यान ।

इतुकीं नामें स्थानें पावोनि जाण । न सांडी प्राण एकपणा ॥१९॥

तैसे उंच नीच वर्णावर्ण । अधमोत्तमादि गुणागुण ।

देखोनियां योगी आपण । भावना परिपूर्ण न सांडी ॥४२०॥

प्राणु असोनि देहाभीतरीं । बाह्य वायूसी भेद न धरी ।

तैशी योगिया भावना करी । बाह्यभ्यंतरीं ऐक्यता ॥२१॥

विषयेष्वाविशन्योगी नानाधर्मेषु सर्वतः ।

गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥ ४० ॥

पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुवणाश्रयः ।

गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥ ४१ ॥

ऐक्यता साधावी चतुरीं । ते वायूच्या ऐशी दोंहीपरी ।

बाह्य आणि अंतरीं । ऐक्यकरीं वर्तावें ॥२२॥

प्राणवृत्तीचीं लक्षणे । तुज सांगितलीं संपूर्णें ।

आतां बाह्य वायूचीं चिन्हें । सावधानें परियेसीं ॥२३॥

वायु सर्वांतें स्पर्शोनि जाये । परी अडकला कोठें न राहे ।

तैसें विषय सेवितां पाहे । आसक्तु नव्हे योगिया ॥२४॥

असोनि इंद्रियांचेनि मेळें । तो विषयांमाजी जरी खेळे ।

तरी गुणदोष आसक्ति मेळें । बोधु न मळे तयाचा ॥२५॥

वस्त्र चंदन वनिता माळा । सदा भोगितां विषयसोहळा ।

वायु नातळे जेवीं जाळा । तेवीं योगी वेगळा विषयांसी ॥२६॥

जैसें वारेनीं जाळ उडे । परी जाळीं वारा नातुडे ।

तेवीं भोग भोगितां गाढे । भोगीं नातुडे योगिया ॥२७॥

जातया वायूचे भेटी । सुगंध कोटी घालिती मिठी ।

त्यांची आसक्ती नाहीं पोटीं । उठाउठीं सांडितु ॥२८॥

तैसा आत्मत्वें योगिया पाहीं । प्रवेशलासे सर्वां देहीं ।

देह गुणाश्रयो पाहीं । ठायींच्या ठायीं तोचि तो ॥२९॥

निजात्मदृष्टीचेनि बळें । तो देहगुणांसी नातळे ।

जैसा गंधावरी वारा लोळे । परी नाकळे गंधासी ॥४३०॥

तेचि परिपूर्ण आत्मस्थिती । राया मी सांगेन तुजप्रती ।

जैसी आकाशाची प्रतीती । सर्व पदार्थीं अलिप्त ॥३१॥

अन्तर्हितश्च स्थिरजङ्गमेषु

ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन ।

व्याप्त्याव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो

मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥ ४२ ॥

सर्व पदार्थी समत्व । यालागीं आकाशासी गुरुत्व ।

असंगत्व अभेदत्व । निर्मळत्व जाणोनी ॥३२॥

विषमीं असोनि समत्व । संगीं असोनि असंगत्व ।

भेदु करितां अभेदत्व । यालागीं गुरुत्व आकाशा ॥३३॥

वैर सर्पामुंगुसांसी । आकाश दोंहीचे हृदयवासी ।

वैर निर्वैरता आकाशासी । ते स्थिती योगियासी पाहिजे ॥३४॥

तेणें आकाशदृष्टांतें । ब्रह्मभावें आपणियातें ।

योगी देखिजे पुरतें । व्यापकत्वें आपुल्या ॥३५॥

ब्रह्मसमन्वयें पाहतां पाहीं । स्थावरजंगमांच्या ठायीं ।

तिळभरी वाढी रिती नाहीं । आपण पैं पाहीं कोंदला ॥३६॥

आकाश सर्व पदार्थीं असे । परी असे हें सर्वासी न दिसे ।

तेवीं दृश्य-द्रष्टा-अतीतदशें । सर्वत्र असे योगिया ॥३७॥

नभ न खोंचे सांबळें । जळेना वणव्याचेनि जाळें ।

नव्हतां ज्वाळांवेगळें । असे सगळें टवटवित ॥३८॥

तैसीं योगियासी द्वंद्वे सकळें । बाधूं न शकतीं कवणे काळें ।

नव्हतां द्वंद्वावेगळें । स्वरूप सगळें शोभत ॥३९॥

योगिया छेदावया लवलाहें । सोडिले शस्त्रांचे समुदाये ।

तो शस्त्रांमाजीं अपणियातें पाहे । न रुपती घाये जेवीं गगना ॥४४०॥

जें जें द्वंद्व बाधूं आलें । तें तें स्वरूप देखे आपुलें ।

सहजें द्वंद्वभावा मुकलें । अबाधित उरलें निजरूप ॥४१॥

गगन बुडालें दिसे डोहीं । परी तें उदकें भिजलेंचि नाहीं ।

तैसा असोनियां सर्व देहीं । अलिप्त पाहीं योगिया ॥४२॥

आकाशा चिखल माखूं जातां । तें न माखे माखे लाविता ।

तैसा योगिया दोषी म्हणतां । दोषु सर्वथा म्हणत्यासी ॥४३॥

गगन असोनियां जनीं । मैळेना जनघसणीं ।

तैसा योगिया सकळ कर्में करूनी । कर्मठपणीं न मैळे ॥४४॥

मोटे बांधितां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते ।

तेवीं कर्मी बांधितां योगियातें । कर्म तेथें निष्कर्म ॥४५॥

घटामाजीं आकाश असे । तें वाच्य कीजे घटाकाशें ।

पाहतां घटा सबाह्य समरसें । आकाश असे परिपूर्ण ॥४६॥

तैसा आत्मा म्हणती देहीं । तंव तो देहा सबाह्य पाहीं ।

देह मिथ्यात्वें ठायींचे ठायीं । चिन्मात्र पाहीं परिपूर्ण ॥४७॥

तेजोऽबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितैः ।

न स्पृश्यते नभस्तद्वत्कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥ ४३ ॥

नभ पृथ्वीरजें न गदळे । उदकेंकरीं न पघळे ।

अग्नीचेनि ज्वाळें न जळे । वायुबळें उडेना ॥४८॥

कडकडीत आभाळें । येऊनि आकाश झांकोळे ।

त्या समस्तां नभ नातळे । अलिप्त बळें संस्थित ॥४९॥

तैसेंचि योगियासी । असतां निजात्मसमरसीं ।

काळें सृजिलिया गुणांसी । वश्य त्यांसी तो नव्हे ॥४५०॥

काळाचें थोर सामर्थ्य जाण । देहासी आणी जरामरण ।

योगी देहातीत आपण । जन्ममरण न देखे ॥५१॥

स्वप्नीं चिंतामणी जोडला । सवेंचि अंधकूपीं पडला ।

जागा जाहल्या न म्हणे नाडला । तैसा घडला देहसंगु ॥५२॥

जो ब्रह्मादि देहांसी खाये । तो काळु वंदी योगियाचे पाये ।

जो काळाचाही आत्मा होये । निधडा पाहें महाकाळु ॥५३॥

विजू कडकडूनि आकाशीं । तेजें प्रकाशी गगनासी ।

गगन नातळे ते विजूसी । असोनि तिशीं सबाह्य ॥५४॥

तैसा सत्त्वगुण प्रकाशी ज्ञान । त्यासी योगिया नातळे जाण ।

ज्ञानस्वरूप निखळ आपण । वृत्तिज्ञान मग नेघे ॥५५॥

झालिया सूर्यउिदयासी । दीपप्रभा नये उपेगासी ।

तेवीं 'सहज' आलिया हातासी । वृत्तिज्ञानासी कोण पुसे ॥५६॥

सत्त्वें प्रकाशिलें ज्ञान । तें आवडोनि नेघे जाण ।

अथवा खवळल्या रजोगुण । कर्मठपण त्या न ये ॥५७॥

हो कां तमोगुणाचेनि मेळें । क्रोधमोहांसी नातळे ।

गुणातीत झाला बळें । बोधकल्लोळें स्वानंदें ॥५८॥

उदकासी गुरुपण । आलें तें ऐक लक्षण ।

अवधूत म्हणे सावधान । नृपनंदन यदुवीरा ॥५९॥

स्वच्छः प्रकृतितः स्निग्धो माधुर्यस्तीर्थभूर्नृणाम् ।

मुनिः पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनैः ॥ ४४ ॥

लक्षणें पाहतां जळ । स्वभावें अतिनिर्मळ ।

प्रकृतीस्तव कोमळ । मधुर केवळ सर्वांसी ॥४६०॥

पवित्र व्हावया प्राणियांसी । तीर्थीं तीर्थत्व उदकासी ।

इतुकीं लक्षणें योगीयासी । अहर्निशीं असावीं ॥६१॥

उदकीं रिघाले जे समैळ । ते स्वभावें करी निर्मळ ।

परी न धरी अहंबळ । जे म्यां हे मळ क्षाळिले ॥६२॥

तैसें योगियासी भजनशीळ । भावें भाविक जे केवळ ।

त्यांचे निरसूनि कळिमळ । न धरी बळ गुरुत्वें ॥६३॥

प्राणु गेला तरी प्राणियांसी । कठिणत्व उपजेना मानसीं ।

जें जें भेटे तयासी । मृदुता कैसी वर्तत ॥६४॥

जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी । पांखोवा जेवीं पिलियांसी ।

जीवन जैसें कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ॥६५॥

जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ ।

उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ॥६६॥

उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती ।

योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाहीं ॥६७॥

उदकाची जे मधुरता । ते रसनेसीचि तत्त्वतां ।

योगियांचें गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेंद्रियां ॥६८॥

लागल्या योगियाची गोडी । अमृताची चवी थोडी ।

ब्रह्मेंद्रादि पदें बापुडीं । अर्धघडीमाजीं करीत ॥६९॥

तापले आले उदकापाशीं । अंगस्पर्शे निववी त्यांसी ।

तैसीचि दशा योगियासी । स्पर्शें तापासी निवारी ॥४७०॥

उदकें निवविलें ज्यासी । परतोनि ताप होये त्यासी ।

योगी कृपेनें स्पर्शें ज्यासी । त्रिविध तापांसीं निर्मुक्त ॥७१॥

योगी ज्यासी निववी जिवेंभावें । त्यासी जीवु गेलियाही तापु नव्हे ।

निवालेपणें तो वोल्हावे । स्वानुभवें डुल्लत ॥७२॥

मेघमुखें अधःपतन । उदकाचें देखोनि जाण ।

अधःपाते निवती जन । अन्नदान सकळांसी ॥७३॥

तैसें योगियासी खालुतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें ।

जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ॥७४॥

पर्जन्योदक देखतां जाण । जेवीं निवती सकळही जन ।

कां गंगादिकांचें दर्शन । करी मोचन पापाचें ॥७५॥

तैसें योगियाचें दर्शन । भाग्येंवीण नव्हे जाण ।

ज्याने देखिले त्याचे चरण । करी मोचन भवरोगा ॥७६॥

न घडे दर्शन स्पर्शन । तरी करावें त्याचें नामस्मरण ।

इतुकेनि भवमूळ जाण । करी छेदन तें नाम ॥७७॥

सांडूनि भगवंताचें कीर्तन । केल्या भक्ताचें नामस्मरण ।

केवीं तुटेल भवबंधन । ऐसें न म्हणा सर्वथा ॥७८॥

देवासी पूर्वी नामचि नाहीं । त्यासी भक्तीं प्रतिष्ठूनि पाहीं ।

नामरूपादि सर्वही । नानाविलासही अर्पिले ॥७९॥

ऐसा भक्तीं देव थोर केला । आणूनि वैकुंठीं बैसविला ।

भक्तउकपकारें दाटला । मग त्याच्या बोलामाजीं वर्ते ॥४८०॥

देवो भक्तवचनेंकरी । झाला नर ना केसरी ।

प्रगटला खांबामाझारीं । शब्द करी भक्ताचा ॥८१॥

आतांही प्रत्यक्ष प्रमाण । दासांचेनि वचनें जाण ।

पाषाणप्रतिमे देवो आपण । आनंदघन प्रगटे पैं ॥८२॥

भक्तभावें आभारला । देवो उपकारें दाटला ।

यालागीं नुलंघवे बोला । पांगें पांगला भक्तांच्या ॥८३॥

एवं जेथ भक्तांचें नाम घेणें । तेथ अवश्य देवें धांवणें ।

भक्तउेपकारा उत्तीर्ण होणें । वेगें पावणें यालागीं ॥८४॥

यालागीं भक्ताचें नाम घेतां । तुटती भवबंधनव्यथा ।

ऐसें सांगतां अवधूता । प्रेम सर्वथा न संडे ॥८५॥

आतां अग्नि गुरु जो करणें । त्याचीं सांगेन लक्षणें ।

काना मना एक करणें । सावधपणें परियेसीं ॥८६॥

तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदरभाजनः ।

सर्वभक्ष्योऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥ ४५ ॥

अग्नि निजतेजें देदीप्यमान । साक्षात हातीं न धरवे जाण ।

उदरमात्रीं सांठवण । सर्व भक्षण निजतेजें ॥८७॥

तैसाचि योगियाही जाण । भगवद्‌भावें देदीप्यमान ।

त्यासी धरावया आंगवण । नव्हे जाण सुरनरां ॥८८॥

हातीं न धरवे खदिरांगारु । तैसा योगिया अतिदुर्धरु ।

तयासी न शके आवरूं । मायाव्यवहारु गुणेंसीं ॥८९॥

अग्नीसी जेवीं मुखचि पात्र । तैसें योगियासी उदर मात्र ।

ठेवा ठेवणें विचित्र । नाहीं पात्र गांठीसी ॥४९०॥

अग्नीनें जें जें सेवणें । तें जाळूनि आपुल्याऐसें करणें ।

यापरी सर्व भक्षणें । नाहीं स्पर्शणें मळासी ॥९१॥

चंदन सुवासे दुर्गंध धुरे । निंब कडू ऊंस गोडिरे ।

तें जाळूनि आकारविकारें । कीजे वैश्वानरें आपणाऐसीं ॥९२॥

तैसा योगी जें अंगीकारी । तें आत्मदृष्टीं निर्धारी ।

दोष दवडूनियां दूरी । मग स्वीकारी निजबोधें ॥९३॥

भोग्य जें भोगूं जाये । तेथ आत्मप्रतीति पाहे ।

भोक्ता तद्रूपचि होये । हा भोगु पाहे योगिया ॥९४॥

अग्नींत पडिलें जें समळ । तें अग्निमुखें होय निर्मळ ।

योगिया जें सेवी अळुमाळ । परम मंगळ तें होय ॥९५॥

अग्निमुखीं यागु घडे । तेणें अदृष्टें स्वर्ग जोडे ।

योगियाचे मुखीं जें पडे । तेणें जोडे निजपद ॥९६॥

आणिक अग्नीचें चिन्ह । ऐक राया सावधान ।

तेंचि साधकासी साधन । सिद्ध लक्षण सिद्धाचें ॥९७॥

क्वचिच्छन्नः क्वचित्स्पष्ट उपास्यः श्रेय इच्छताम् ।

भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन्प्रागुत्तराशुभम् ॥ ४६ ॥

भीतरीं तेजस्वी वरी झांकिला । होमकुंडीं अग्नि पुरिला ।

कां यज्ञशाळे प्रज्वळला । याज्ञिकीं केला महायागु ॥९८॥

जो जो उपासका भावो जीवीं । त्या त्या श्रेयातें उपजवीं ।

पूर्वोत्तर अशुचित्वें आघवीं । जाळूनि हवी सेवितु ॥९९॥

तैशीचि योगियाची लीळा । भाविकां प्रकट दिसे डोळां ।

एकां गुप्तचि होऊनि ठेला । न दिसे पाहिला सर्वथा ॥५००॥

ऐशियाच्याही ठायीं । भावबळ भाविक पाहीं ।

अर्पिती जें जें कांहीं । तेणें मोक्ष पाहीं मुमुक्षां ॥१॥

तें पडतांचि योगियांच्या मुखीं । संचित क्रियमाणें असकीं ।

जाळोनियां एकाएकीं । करी सुखी निजपदीं ॥२॥

आणीकही अग्नीचें लक्षण । राया तुज मी सांगेन जाण ।

जेणें सगुण आणि निर्गुण । दिसे समान समसाम्यें ॥३॥

स्वमायया सृष्टमिदं सदसल्लक्षणं विभुः ।

प्रविष्ट ईयते तत्तत् स्वरूपोऽग्निरिवैधसि ॥ ४७ ॥

अग्नि सहजें निराकार । त्यासी काष्ठानुरूपें आकार ।

दीर्घ चक्र वर्तुल थोर । नानाकार भासतु ॥४॥

तैसीचि भगवंताची भगवद्ग।ती । स्वमायाकल्पित कल्पनाकृती ।

तेथ प्रवेशला सहज स्थितीं । बहुधा व्यक्ती तो भासे ॥५॥

जैसें गंगेचें एक जळ । भासे भंवरे लहरी कल्लोळ ।

तैसा जगदाकारें अखिल । भासे सकळ जगदात्मा ॥६॥

कां छायामंडपींच्या चित्रासी । दीप प्रभा भासे जैसी ।

राम रावण या नांवेंसी । दावी जगासी नटनाट्य ॥७॥

तैशा नानाविधा व्यक्ती । नाना मतें नानाकृती ।

तेथ प्रवेशोनि श्रीपती । सहजस्थितीं नाचवी ॥८॥

तैशी योगियाची स्थिती । पाहता नानाकार व्यक्ती ।

आपणियातें देखे समवृत्ती । भेदभ्रांति त्या नाहीं ॥९॥

तेथ जें जें कांहीं पाहे । तें तें आपणचि आहे ।

या उपपत्ती उभवूनि बाहे । सांगताहे अवधूतु ॥५१०॥

या देहासी जन्म नाशु । आत्मा नित्य अविनाशु ।

हा दृढ केला विश्वासु । गुरु हिमांशु करूनि ॥११॥

विसर्गाद्याः श्मशानान्ता भावा देहस्य नात्मनः ।

कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥ ४८ ॥

शुक्लकृष्णपक्षपाडी । चंद्रकळांची वाढीमोडी ।

ते निजचंद्रीं नाहीं वोढी । तैशी रोकडी योगियां ॥१२॥

जन्मनाशादि षड्‌विकार । हे देहासीच साचार ।

आत्मा अविनाशी निर्विकार । अनंत अपार स्वरूपत्वें ॥१३॥

घटु स्वभावें नाशवंतु असे । त्यामाजीं चंद्रमा बिंबलासे ।

नश्वरीं अनश्वर दिसे । विकारदोषें लिंपेना ॥१४॥

घटासवें चंद्रासी उत्पत्ती । नाहीं नाशासवें नाशप्राप्ती ।

चंद्रमा आपुले सहजस्थितीं । नाशउ त्पत्तिरहितु ॥१५॥

तैसा योगिया निजरूपपणें । देहासवें नाहीं होणें ।

देह निमाल्या नाहीं निमणें । अखंडपणें परिपूर्ण ॥१६॥

काळाची अलक्ष्य गती । दाखवी नाश आणि उत्पत्ति ।

ते काळसत्ता देहाप्रती । आत्मस्थिती नातळे ॥१७॥

एवं काळाचें बळ गाढें । म्हणती ते देहाचिपुढें ।

पाहतां आत्मस्थितीकडे । काळ बापुडें तेथ नाहीं ॥१८॥

सूक्ष्म काळगती सांगतां । वेगें आठवलें अवधूता ।

सिंहावलोकनें मागुता । अग्निदृष्टांता सांगतु ॥१९॥

कालेन ह्योघवेगेन भूतानां प्रभवाप्ययौ ।

नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥ ४९ ॥

काळनदीचा महावेगु । सूक्ष्मगती वाहतां वोघू ।

तेथ भूततरंगा जन्मभंगु । देखतांचि जगु न देखे ॥५२०॥

जराजर्जरित जाण । वाहतां नदीमाजीं वोसण ।

षड्‌विकार तेचि परिपूर्ण । भंवरे दारुण भंवताति ॥२१॥

बाल्य-तारुण्यांचें खळाळ । वार्धक्याचें मंद जळ ।

जन्ममरणांचे उसाळ । अतिकल्लोळ उठती ॥२२॥

वोघवेगाच्या कडाडी । पडत आयुष्याची दरडी ।

स्वर्गादि देउळें मोडी । शिखरींचे पाडी सुरेंद्र ॥२३॥

तळीं रिचावितां घोगें । पाताळादि विवरें वेगें ।

नाशूनियां पन्नगें । अंगभंगें अडिमोडी करी ॥२४॥

ऐशिया जी काळवोघासीं । घडामोडी भूततरंगांसी ।

होतसे अहर्निशीं । तें कोणासी लक्षेना ॥२५॥

जैं महाप्रळयीं मेघु गडाडी । तैं पूर चढे कडाडी ।

ब्रह्मादिक तरुवर उपडी । समूळ सशेंडी वाहविले ॥२६॥

जैं आत्यंतिक पूरु चढे । तैं वैकुंठ कैलासही बुडे ।

तेथ काळा रिगू न घडे । हें अवचट घडे एकदां ॥२७॥

अनिवार काळनदीची गती । सूक्ष्म लक्षेना निश्चितीं ।

ते सूक्ष्मगतीची स्थिती । अतिनिगुतीं परियेसीं ॥२८॥

दीपू तोचि तो हा म्हणती । परी शिखा क्षणक्षणा जाती ।

ते लक्षेना सूक्ष्मगती । अंतीं म्हणती विझाला ॥२९॥

प्रत्यक्ष प्रवाहे गंगाजळ । ते काळींचे म्हणती बरळ ।

तैशी काळगती अकळ । लोक सकळ नेणती ॥५३०॥

प्रत्यक्ष पाहतां देहासी । काळ वयसेतें ग्रासी ।

बाल्य-कौमार-तारुण्यांसी । निकट काळासी न देखती ॥३१॥

अलक्ष्य काळाची काळगती । यालागीं गुरु केला गभस्ती ।

त्यापासोनि शिकलों स्थिति । तेही नृपति परियेसीं ॥३२॥

गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकालं विमुञ्चति ।

न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः ॥ ५० ॥

सूर्य काळें निजकिरणीं । रसेंसहित शोषी पाणी ।

तोचि वर्षाकाळीं वर्षोनी । निववी जनीं सहस्त्रधा ॥३३॥

सर्व शोषूनि घे किरणीं । तें शोषितें लक्षण नेणे कोणी ।

देतां मेघमुखें वरुषोनी । निववी अवनी जनेंसीं ॥३४॥

तैसीचि योगियाची परीं । अल्प ज्याचें अंगीकारी ।

त्याचे मनोरथ पूर्ण करी । सहस्र प्रकारी हितत्वें ॥३५॥

ज्यांचें सेविती योगी आत्माराम । त्यांचे पुरती सकळ काम ।

अंतीं करोनियां निष्काम । विश्रामधाम आणिती ॥३६॥

एवं योगी आपुले योगबळें । विषयो सेविती इंद्रियमेळें ।

जे देती त्यांसी यथाकाळें । कृपाबळें निवविती ॥३७॥

त्यांसी विषयो देतां कां घेतां । आसक्ति नाहीं सर्वथा ।

रसु चोखूनि घेतां देतां । अलिप्त सविता तैसे ते ॥३८॥

बुध्यते स्वे न भेदेन व्यक्तिस्थ इव तद्गतः ।

लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥ ५१ ॥

सूर्यो थिल्लरामाजीं बिंबला । मूढ म्हणती थिल्लरीं बुडाला ।

त्याचेनि कंपें कंपु मानिला । डहुळें डहुळला म्हणती तो ॥३९॥

त्या थिल्लरातें नातळतां । गगनीं अलिप्त जेवीं सविता ।

तैसीच योगियांची योग्यता । देहातीतता देहकर्मीं ॥५४०॥

त्यासी देहबुद्धीचेनि छंदें । म्हणती योगिया देहीं नांदे ।

त्या देहाचेनि नाना बाधें । स्वबुद्धिभेदें बांधिला म्हणती ॥४१॥

त्यासी देहाचें बाधितभान । हें न कळें त्याचें गुह्यज्ञान ।

दोराचेनि सापें जाण । डसोनि कोण मारिला ॥४२॥

एवं आत्मा तो चिदाकाशीं । मिथ्या देहीं मिथ्यात्वेंसीं ।

बिंबोनि दावी देहकर्मासी । नव्हे तें त्यासी बाधक ॥४३॥

देखे आपणातें जळीं बिंबला । परी न म्हणे मी जळीं बुडाला ।

तैसा देहातीतु बोधु झाला । नाहीं भ्याला देहकर्मा ॥४४॥

देखोनि मृगजळाचा पूरु । मूर्ख करूं धांवती तारूं ।

तैसा मिथ्या हा संसारु । भयंकरु मूर्खासी ॥४५॥

यालागीं दारागृहपुत्रप्राप्ती । तेथ न करावी अतिप्रीती ।

येचिविषयीं रायाप्रती । कथा कपोती सांगतु ॥४६॥

नातिस्नेहः प्रसङ्गो वा कर्तव्यः क्वापि केनचित् ।

कुर्वन्विन्देत सन्तापं कपोत इव दीनधीः ॥ ५२ ॥

संसारदुःखाचें मूळ । स्त्रीआसक्तीच जाण केवळ ।

स्त्रीलोभाचें जेथ प्रबळ बळ । दुःख सकळ त्यापासीं ॥४७॥

स्त्रीपासाव झाले पुत्र । त्याचे ठायीं स्नेह विचित्र ।

करितां दुःखासी पात्र । संसारी नर होताति ॥४८॥

आसक्ति आणि स्नेहसूत्र । या दोन्हीपासाव दुःख विचित्र ।

पदोपदीं भोगिती नर । अस्वतंत्र होऊनि ॥४९॥

यालागीं भलतेनि भलते ठायीं । आसक्ति स्नेहो न करावा पाहीं ।

अतिस्नेहो मांडिजे जिंहीं । दुःख तिंही भोगिजे ॥५५०॥

स्नेहदुःखाची वार्ता । कपोता-कपोतीची कथा ।

तुज सांगेन नृपनाथा । स्वस्थचित्ता परियेसीं ॥५१॥

कपोतः कश्चनारण्ये कृतनीडो वनस्पतौ ।

कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित्समाः ॥ ५३ ॥

कपोतीचें स्नेह गोड । धरोनी स्त्रीसुखाची चाड ।

वनीं वृक्ष पाहोनियां गूढ । करी नीड कपोता ॥५२॥

तेणें वनचरें वनस्थळीं । नीडामाजीं स्त्रीमेळीं ।

वासु केला बहुकाळीं । भार्ये जवळी भूलला ॥५३॥

कपोतौ स्नेहगुणित हृदयौ गृहधर्मिणौ ।

दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥ ५४ ॥

कपोता आणि कपोती । परस्परें दोघां अतिप्रीती ।

स्नेहो वाढलासे चित्तीं । हृदयीं आसक्ती नीच नवी ॥५४॥

हावभाव विलासस्थिती । येरेयेरांकडे पाहती ।

परस्परें कुरवाळिती । वोठंगिती येरयेरां ॥५५॥

येरयेरां वेगळें होणें । नाहीं जीवें अथवा मनें ।

दोघें वर्तती एकें प्राणें । खाणें जेवणें एकत्र ॥५६॥

शय्यासनाटनस्थान वार्ताक्रीडाशनादिकम् ।

मिथुनीभूय विश्रब्धौ चेरतुर्वनराजिषु ॥ ५५ ॥

सेवितां ज्याची अतिगोडी । तें घालिती येरयेरांच्या तोंडीं ।

जीवेंप्राणें शिणोनी जोडी । तें दे आवडीं स्त्रियेसी ॥५७॥

स्त्रियेसी सांडूनि दुरी । पाऊल न घाली बाहेरी ।

हात धरोनि परस्परीं । आंतबाहेरी हिंडती ॥५८॥

सदा एकांतीं बसती । एके स्थानीं दोघें असती ।

दोघें क्रीडाविहार करिती । खेळ खेळती विनोदें ॥५९॥

एकांतीं गोड बोली । सासुसासर्यांेचा विकल्पु घाली ।

दिराभावांच्या मोडी चाली । बोलाच्या भुलीं भुलवित ॥५६०॥

एके आसनीं बैसती । येरयेरांतें टेंकती ।

एके शय्ये निद्रा करिती । अहोरातीं एकत्र ॥६१॥

मैथुनसुखाचेनि वैभवें । विश्वासोनि जीवेंभावें ।

हिताहित कांही नाठवे । गृहिणीगौरवें नाचतु ॥६२॥

खेंडकुलिया आराम । त्यामाजीं दोघां समागम ।

नाममात्रें गृहाश्रम । विषयसंभ्रम वनराजीं ॥६३॥

यं यं वाञ्छति सा राजन् तर्पयन्त्यनुकम्पिता ।

तं तं समनयत्कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रियः ॥ ५६ ॥

जीवितापरीस समर्थ । जे जे मागे ते ते अर्थ ।

जीवेंप्राणें शिणोनि देत । काममोहित होऊनि ॥६४॥

जाणोनि जीवींचे खुणे । न मागतां अर्थ देणें ।

त्याहीवरी जरी त्या मागणें । तरी विकूनि देणें आपणियातें ॥६५॥

धर्माची वेळ नाठवणें । दीनावरी दया नेणे ।

कृपा स्त्रियेवरी करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥६६॥

बैसली साकरेवरी माशी । मारितांही नुडे जैशी ।

तैसा भोगितां विषयांसी । जरामरणासी नाठवी ॥६७॥

जैशी पूर्वजांची भाक । पाळिती सत्यवादी लोक ।

तैसा स्त्रियेचेंचि सुख । पाळी देख सर्वस्वें ॥६८॥

जैसी आत्मउिपासकासी । एकात्मता होये त्यासी ।

तैसें स्त्रीवांचोनि दृष्टींसी । जगीं आणिकासी न देखे ॥६९॥

कपोती प्रथमं गर्भं गृह्णन्ती काल आगते ।

अण्डानि सुषुवे नीडे स्वपत्युः सन्निधौ सती ॥ ५७ ॥

आधींचि प्रिया पढियंती । तेही झाली गर्भवती ।

जैशी लोभियाचे हातीं । सांपडे अवचितीं धनलोहे ॥५७०॥

तैसें तिच्या गर्भाचें कोड । अधिकाधिक वाढवी गोड ।

जैसें मदिरा पिऊनि माकड । नाचे तडतड डुल्लतु ॥७१॥

तैसे गर्भाचे सोहळे । सर्वस्वें पुरवी डोहळे ।

तिचे लीळेमाजी खेळे । प्राप्तकाळें प्रसूती ॥७२॥

स्वनीडा-आंतौती । जाहली अंडांतें प्रसवती ।

प्रसूतिवाधावा सांगति । ऐकोनि पति उल्हासे ॥७३॥

तेषु काले व्यजायन्त रचितावयवा हरेः ।

शक्तिभिर्दुर्विभाव्याभिः कोमलाङ्गतनूरुहाः ॥ ५८ ॥

अघटित घटी हरीची माया । अलक्ष लक्षेना ब्रह्मया ।

अवेव अंडामाजीं तया । देवमाया रचियेले ॥७४॥

रसें भरलीं होतीं अंडें । त्यांमाजीं नख पक्ष चांचुवडें ।

उघडिलीं डोळ्यांचीं कवाडें । करी कोडें हरिमाया ॥७५॥

अंडे उलोनि आपण । कोंवळी पिलीं निघालीं जाण ।

पितरें दृष्टीं देखोन । जीवेंप्राणें भुललीं ॥७६॥

प्रजाः पुपुषतुः प्रीतौ दम्पती पुत्रवत्सलौ ।

श्रृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितैः ॥ ५९ ॥

अत्यंत कोंवळीं बाळें । दोघें जणें पुत्रवत्सलें ।

शांतविती मंजुळें । अतिस्नेहाळें प्रजांसी ॥७७॥

जे समयीं जैसें लक्षण । तैसें प्रजांचें पोषण ।

अंगें करिताति आपण । दोघें जण मिळोनि ॥७८॥

गोड गोजिरे बोल । ऐकोनि दोघां येती डोल ।

धांवोनियां वेळोवेळ । निंबलोण उतरिती ॥७९॥

तासां पतत्रैः सुस्पर्शैः कूजितैर्मुग्धचेष्टितैः ।

प्रत्युद्गरमैरदीनानां पितरौ मुदमापतुः ॥ ६० ॥

त्यांचेनि आलिंगनचुंबनें । मृदु मंजुळ कलभाषणें ।

दों पक्षांचेनि स्पर्शनें । दोघे जणें निवताति ॥५८०॥

माता पिता दोघें बैसति । सन्मुख अपत्यें धांवती ।

लोल वक्र विलोकिती । वेगें दाविती येरयेरां ॥८१॥

मग देवोनियां खेवे । दूरी जाती मुग्धभावें ।

तेथूनि घेऊनियां धांवे । वेगें यावें तयांपासीं ॥८२॥

मायबापांच्या पाखोव्यापासीं । हीनदीनता नाहीं बाळांसी ।

जे जन्मोनि त्यांचे कुशीं । त्या दोघांसी सभाग्यता ॥८३॥

लाडिकीं लळेवाडें बाळें । लाडें कोडें पुरविती लळे ।

देखोनि निवती दिठी डोळे । स्नेह आगळें येरयेरां ॥८४॥

ऐसी खेळतां देखोनि बाळें । दोघें धांवती एक वेळे ।

उचलूनियां स्नेहबळें । मुख कोवळें चुंबिती ॥८५॥

स्नेहानुबद्धहृदयावन्योन्यं विष्णुमायया ।

विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतुः प्रजाः ॥ ६१ ॥

अजाची जे अजा माया । त्या कैसी भुलवी गा राया ।

अन्योन्यस्नेह बांधोनि हृदया । पिलीं पोसावया उद्यत ॥८६॥

स्त्रीपुत्रांचा मोह गहन । त्यांचें करावया पोषण ।

चिंतातुर अतिदीन । करी भ्रमण अन्नार्थ ॥८७॥

एकदा जग्मतुस्तासामन्नार्थं तौ कुटुम्बिनौ ।

परितः कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतुश्चिरम् ॥ ६२ ॥

एवं टणकीं जालीं बाळें । कुटुंब थोर थोरावलें ।

अन्न बहुसाल पाहिजे झालें । दोघे विव्हळें गृहधर्मे ॥८८॥

यापरी कुटुंबवत्सलें । पुत्रस्नेहें स्नेहाळें ।

दोघें जणें एके वेळे । अन्न बहुकाळें अर्थिती ॥८९॥

सहसा मिळेना अन्न । यालागीं हिंडती वनोपवन ।

बहुसाल श्रमतांही जाण । पूर्ण पोषण मिळेना ॥५९०॥

बहुसाल मेळवूनि चारा । दोघे जणें जाऊं घरा ।

मग आपुल्या लेंकुरां । नाना उपचारां प्रतिपाळूं ॥९१॥

ऐसऐआशिया वासना । मेळवावया अन्ना ।

दोघेंजणें नाना स्थानां । वना उपवना हिंडती ॥९२॥

दृष्ट्वा तान्लुब्धकः कश्चिद्यदृच्छातो वनेचरः ।

जगृहे जालमातत्य चरतः स्वालयान्तिके ॥ ६३ ॥

माता पिता गेलीं दुरी । उडतीं पिलें नीडाभीतरीं ।

क्षुधेनें पीडिलीं भारी । निघालीं बाहेरी अदृष्टें ॥९३॥

ते वनीं कोणी एक लुब्धक । पक्षिबंधनीं अतिसाधक ।

तेणें ते कपोतबाळक । अदृष्टें देख देखिले ॥९४॥

तेणें पसरोनियां काळजाळें । पाशीं बांधिलीं तीं बाळें ।

कपोत-कपोतींचे वेळे । राखत केवळें राहिला ॥९५॥

कपोतश्च कपोती च प्रजापोषे सदोत्सुकौ ।

गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतुः ॥ ६४ ॥

बाळकांच्या अतिप्रीतीं । कपोता आणि कपोती ।

चारा घेऊनि येती । नीडाप्रति लवलाहें ॥९६॥

स्त्रीसुखाची आसक्ती । तेचि वाढत्या दुःखाची सूती ।

स्त्रीसंगें दुःखप्राप्ती । सांगों किती अनिवार ॥९७॥

पुरुषासी द्यावया दुःख । स्त्रीसंगूचि आवश्यक ।

पुत्रपौत्रद्वारा देख । नानादुःख भोगवी ॥९८॥

कपोती स्वात्मजान्वीक्ष्य बालकान् जालसंवृतान् ।

तानभ्यधावत्क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदुःखिता ॥ ६५ ॥

तंव काळजाळीं एके वेळें । कपोती बांधली देखे बाळें ।

तोंड घेऊनि पिटी कपाळें । आक्रोशें लोळें दुःखित ॥९९॥

बाळें चरफडितां देखे जाळीं । आक्रंदोनि दे आरोळी ।

बाळांसन्मुख धांवे वेळोवेळीं । दुखें तळमळी दुःखित ॥६००॥

सासकृत्स्नेहगुणिता दीनचित्ताजमायया ।

स्वयं चाबध्यत शिचा बद्धान्पश्यन्त्यपस्मृतिः ॥ ६६ ॥

दुःख द्यावया भ्रतारासी । आक्रंदें कपोती चालिली कैसी ।

शतगुणें स्नेहो वाढला तिसी । मृतपुत्रांसी देखोनि ॥१॥

पुत्रस्नेहें केलें वेडें । गुण आठआतठवूनि रडे ।

हिताहित न देखे पुढें । बळेंचि पडे जाळांतु ॥२॥

मायामोहें भुलली कैशी । जेथ बांधलें देखे पुत्रासी ।

ते जाळीं घाली आपणासी । मोहें पिशी ते केली ॥३॥

कपोतः स्वात्मजान्बद्धानात्मनोऽप्यधिकान्प्रियान् ।

भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदुःखितः ॥ ६७ ॥

अंतरला स्त्रीबाळकीं । कपोता तो एकाएकीं ।

रुदन करी अधोमुखीं । अतिदुःखीं विलपतु ॥४॥

जीवाहोनि प्रिय अधिक । ते निर्जीव देखिले बाळक ।

अनुकूल अनुरूपक । भार्या देख अंतरली ॥५॥

अहो मे पश्यतापायमल्पपुण्यस्य दुर्मतेः ।

अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हतः ॥ ६८ ॥

धर्म अर्थ आणि काम । या तिहींचा आश्रयो गृहाश्रम ।

तो भंगला मी अनाश्रम । अतृप्त काम सांडूनि ॥६॥

पूर्वपापाचा आवर्तु । मज सांडूनि अकृतार्थु ।

माझा कामु नव्हतां तृप्तु । धर्मकामार्थु भंगला ॥७॥

गृहीं त्रैवर्गुचि भंगला । चौथा पुरुषार्थ असे उरला ।

तो साधूनि घेऊं वहिला । आश्रमु भंगल्या क्षिती काय ॥८॥

ऐसें म्हणसी जरी निगुतीं । ये अर्थीं मी दुर्मती ।

विषयवासना नोसंडिती । कैसेनि मुक्ति साधेल ॥९॥

म्यां पूर्वी अल्प पुण्य होतें केलें । यालागीं अंतरायीं घर घेतलें ।

माझें परलोकसाधन ठेलें । विधुर केलें मजलागीं ॥६१०॥

हो कां गृहीं असतां गृहस्थां । काय परलोक साधे समस्तां ।

इतरांची असो कथा । मज साधनता तंव होती ॥११॥

अनुरूपानुकूला च यस्य मे पतिदेवता ।

शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रैः स्वर्याति साधुभिः ॥ ६९ ॥

स्त्रीपुरुषांची चित्तवृत्ती । अनुकूल वर्ते धर्मप्रवृत्तीं ।

तरीच परलोक साधिती । इतरां प्राप्ती ते नाहीं ॥१२॥

एकांच्या भार्या त्या तोंडाळा । एकांच्या त्या बहु वोढाळा ।

एकांच्या त्या अतिचांडाळा । एकी दुःशीला दुर्भगा ॥१३॥

एकीचा तो क्रोध गाढा । एकी अत्यंत खादाडा ।

एकी सोलिती दांत दाढा । आरिसा पुढां मांडूनि ॥१४॥

एकीं वोंगळा आळसिणी । एकी त्या महाडाकिनी ।

एकी सुकुमार विलासिनी । बरवेपणीं गर्वित ॥१५॥

तैशी नव्हे माझी पत्नी । सदा अनुकूळ मजलागुनी ।

मजसी वर्ते अनुरूपपणीं । धर्मपत्नी धार्मिक ॥१६॥

मी जेव्हां धर्मीं तत्पर । तेव्हां धर्मासी ते अतिसादर ।

मज कामीं जेव्हां आदर । तेव्हां कामचतुर कामिनी ॥१७॥

मजवांचोनि तत्त्वतां । न भजे आणिकां देवां देवतां ।

मज सांडूनि न वचे तीर्था । माझें वचन सर्वथा नुल्लंघी ॥१८॥

एवं रूपगुणकुलशील । मजसी सदा अनुकूल ।

पतिव्रता जे केवळ । पत्नी निर्मळ पैं माझी ॥१९॥

मज सांडूनि शून्यगृहीं । पुत्रेंसहित साध्वी पाहीं ।

जातसे स्वर्गाच्या ठायीं । मज अपायीं घालूनि ॥६२०॥

सोऽहं शून्ये गृहे दीनो मृतदारो मृतप्रजः ।

जिजीविषे किमर्थं वा विधुरो दुःखजीवितः ॥ ७० ॥

नाशिली स्त्री नाशिल्या प्रजा । येथ म्यां रहावें कवण्या काजा ।

दुःखें प्राण जाईल माझा । लोकलाजा निंदित ॥२१॥

एवढें अंगीं वाजलें दुःख । काय लौकिकीं दाखवूं मुख ।

भंगलें संसाराचें सुख । जितां मूर्ख म्हणतील ॥२२॥

जळो विधुराचें जिणें । सदा निंद्य लाजिरवाणें ।

न ये श्राद्धींचें आवतणें । सदा वसणें एकाकी ॥२३॥

ऐसेनीं वसतां ये लोकीं । शून्य गृहीं एकाकी ।

धडगोड न मिळे मुखीं । परम दुःखी मी होईन ॥२४॥

तांस्तथैवावृतान्शिग्भिर्मृत्युग्रस्तान्विचेष्टतः ।

स्वयं च कृपणः शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥ ७१ ॥

ऐसें बोलोनि केलें काये । मृतस्त्रीपुत्रांकडे पाहे ।

काळपाशीं बांधिली आहे । चेष्टा राहे निःषेष ॥२५॥

ऐसें देखतांही अबुद्धी । विवेकें न धरीचि बुद्धी ।

आपण जाऊनि त्रिशुद्धी । जाळामधीं पडियेला ॥२६॥

मेल्या मागें मरणें । देखों हेंचि सर्वांसी करणें ।

परी जन्ममृत्यु निवारणें । हा स्वार्थु कवणें न धरिजे ॥२७॥

पहा पां स्त्रीपुत्राकरणें । आपुलाही जीवु देणें ।

परी भगवत्पदवी साधणें । हें न मने मनें सर्वथा ॥२८॥

तं लब्ध्वा लुब्धकः क्रूरः कपोतं गृहमेधिनम् ।

कपोतकान्कपोतीं च सिद्धार्थः प्रययौ गृहम् ॥ ७२ ॥

जाळीं पडला कपोता दुर्बुद्धी । झाली लुब्धकाची कार्यसिद्धी ।

सहकुटुंब घेऊनि खांदीं । निघे पारधी निजस्थाना ॥२९॥

ऐसा जो कोणी गृहमेधी । त्यासी सर्वथा काळु साधी ।

जैशी कपोत्याची बुद्धी । तैसी बुद्धी गृहमेध्या ॥६३०॥

बाळकांच्या काकुळतीं । मरण पावली कपोती ।

ऐसें देखत देखतां दुर्मती । तेथ निश्चितीं उडी घाली ॥३१॥

यापरी तो कपोता । कुटुंबाची मेधा वाहतां ।

मरण पावला सर्वथा । विवेकु चित्ता न धरीचि ॥३२॥

एवं कुटुम्ब्यशान्तात्मा द्वन्द्वारामः पतत्त्रिवत् ।

पुष्णन्कुटुम्बं कृपणः सानुबन्धोऽवसीदति ॥ ७३ ॥

ऐसा कुटुंबी गृहस्थु । कुटुंबपोषणीं आसक्तु ।

विषयवासना अशांतु । पावे घातु सकुटुंब ॥३३॥

गृहासक्ती गृहाश्रमु । तो केवळ द्वंद्वाचा आरामु ।

कपोत्या ऐसा पडे भ्रमु । वृथा जन्मु दवडावा ॥३४॥

यः प्राप्य मानुषं लोकं मुक्तिद्वारमपावृतम् ।

गृहेषु खगवत्सक्तस्तमारूढच्युतं विदुः ॥ ७४ ॥

इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

येवोनियां कर्मभूमीसी । जो पावला उत्तम देहासी ।

त्याहीमाजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ॥३५॥

आलिया मनुष्यदेहासी । मुक्तीचा दारवंटा मुक्त त्यासी ।

लव निमिष येकु दिशीं । यावज्जन्मेंसीं मोकळा ॥३६॥

इतरां वर्णांची हे गती । मा ब्राह्मण तरी पुण्यमूर्ती ।

ते सदा मुक्तचि असती । वृथा आसक्तीं गुंतले ॥३७॥

विद्वांस आणि वैराग्य । तें ब्रह्मादिकां न लभे भाग्य ।

वृथा आसक्तीं केले अभाग्य । शिश्नोदरा साङ्ग वेंचले ॥३८॥

मनुष्यदेहीं गृहासक्तु । तो बोलिजे 'आरूढच्युतु'।

कपोत्याचे परी दुःखितु । सिद्ध स्वार्थु नाशिला ॥३९॥

विषयीं सर्वथा नाहीं तृप्ति । ऐसें श्रुतिपुराणें बोलती ।

करितां विषयाची आसक्ती । थित्या मुकती नरदेहा ॥६४०॥

नवल नरदेहाची ख्याती । रामनामाच्या आवृत्तीं ।

चारी मुक्ती दासी होती । तो देहो वेंचिती विषयासी ॥४१॥

विषयसुखाचिये आसक्ती । कोणा नाहीं झाली तृप्ती ।

मृगजळाचिये प्राप्ती । केवीं निवती तृषार्त ॥४२॥

यालागीं जाणतेनि मनुष्यें । नरदेहींचेनि आयुष्यें ।

विषयांचेनि सायासें । व्यर्थ कां पिसे कष्टती ॥४३॥

नरदेहाऐसें निधान । अनायासें लाधलें जाण ।

सांडीं सांडीं अभिमान । तेणें समाधान पावसी ॥४४॥

पुढती नरदेहाची प्राप्ती । होईल येथ नाहीं युक्ति ।

यालागीं सांडूनि विषयासक्ती । भावें श्रीपति भजावा ॥४५॥

कलियुगीं सुगम साधन । न लगे योग याग त्याग दान ।

करितां निर्लज्ज हरिकीर्तन । चारी मुक्ति चरण वंदिती ॥४६॥

इटेसाठीं परीस पालटे । येतां कां मानिती वोखटें ।

तैसा कीर्तनाचेनि नेटेंपाटें । देवो भेटे प्रत्यक्ष ॥४७॥

एका जनार्दनु म्हणे । नश्वर देहाचेनि साधनें ।

जनीं जनार्दनु होणें । हे मुद्रा तेणें लाविली ॥४८॥

एका जनार्दना शरण । तंव जनार्दनु झाला एक एकपण ।

जैसें सुवर्ण आणि कंकण । दों नांवीं जाण एक तें ॥४९॥

तोचि एका एकादशीं । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवासी ।

अवधूत सांगे यदूसी । गुरूपदेशीं उपदेशु ॥६५०॥

इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे यदुअवधूतेतिहासे
एकाकारटीकायां सप्तमोऽध्यायः ॥७॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥७४॥ ओव्या ॥६५०॥

Leave a Comment