॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो श्रीगुरु शिवशिवा । नमनें जीवत्व जीवा ।
नुरविसी तेथें देहभावा । कैसेनि रिघावा होईल ॥ १ ॥
जीवें घेउनि जीवा । देहत्व मोडूनि देहभावा ।
याहीवरी करविसी सेवा । हें लाघव देवा नवल तुझें ॥ २ ॥
जीव घेऊनि शंखासुरा । त्याच्या वागविसी कलेवरा ।
तो तूं रिघोनि मजभीतरा । माझिया शरीरा वागविसी ॥ ३ ॥
शंख मधुर ध्वनी गाजे । तो वाजवित्याचेनि वाचे ।
तेवीं म्यां जें जें बोलिजे । तें तें बोलणें साजे तुझेनि ॥ ४ ॥
आतां माझें 'शरीर' जें चळे । तें तुझेनि आंगिकें मळें ।
'कर्में' निपजतीं सकळें । सत्ताबळें तुझेनि ॥ ५ ॥
माझे देहींचें जें 'मीपण' । तें तूंचि झालासी आपण ।
तुझेनि प्राणें 'प्राण' । माझाही जाण चळे देवा ॥ ६ ॥
'दृष्टी' जें जें काहीं देखे । तें तें तुझेनि ज्ञानउन्मेखें ।
'श्रवणीं' जें जें कांहीं ऐकें । तें तें नेटकें अवधान तुझें ॥ ७ ॥
'रसना' जें जें कांहीं चाखे । तें तें तुझेनि स्वादमुखें ।
'बुद्धि' जाणपणें तोखे । तेहीं अतिनिकें वेदकत्व तुझें ॥ ८ ॥
'मन' मनपणें अतिचपळ । तेंही तुझेंचि आंगिक बळ ।
विवेका 'विवेकु' प्रबळ । अतिसोज्ज्वळ तुझेनि ॥ ९ ॥
'वाचा' जें जें कांहीं वदे । तें वाचिकत्व तुझेनि शब्दें ।
'बोधु' जेणें उव्दोधे । तो तुझेनि प्रबोधें प्रबोधु ॥ १० ॥
'जागृती' जागे तुझेनि हरिखें । 'स्वप्न'स्वप्न तुझेनि देखे ।
'सुषुप्ती'सुखावे जेणें सुखें । पुर्ण संतोखें तुझेनि ॥ ११ ॥
मी जे जे 'विषय'भोगीं। तें भोक्तेपण तुझें अंगीं ।
तुझेनि निजसंयोगीं । मीपणें जगीं वर्तविशी मज ॥ १२ ॥
माझें करूनि खांबसुत्र । तूं झालसी सुत्रधार ।
हालवूनियां निजसूत्र। कर्मे विचित्र करविशी ॥ १३ ॥
ऐशिया श्रीजनार्दना । जग चेतवित्या चिद्घना ।
कृपाळुवा जगज्जीवना । नमन श्रीचरणा तुझेनि तुज ॥ १४ ॥
यापरी मजमाजीं तूं चाळिता । चाळकत्वें करविसी ग्रंथा ।
तेथें मी एक कवित्वकर्ता । हे जाणावी तत्वतां स्थूळबुद्धी ॥ १५ ॥
एका एकु जनार्दनीं । कीं जनार्दनु एकपणीं ।
इये पृथक् नामांचीं लेणीं । लेऊनि एकपणीं मिरविसी तुं ॥ १६ ॥
जेवीं कनकाचें भूषण । कीं भूषणीं कनकसंपूर्ण ।
तेवीं एका आणि जनार्दन । एकत्वें जाण जनार्दनचि ॥ १७ ॥
ऐशी ऐकोन विनवणी । सदुरु तुष्टला संतोषोनी ।
येथें भिन्न भिन्न सोसणी । न लगे निरुपणीं करणें तुज ॥ १८ ॥
जेव्हां कापुरा आगी झगटे । तेव्हांचि कापुरत्व खुंटे ।
सच्छिष्यासी सद्गुरु भेटे । तेव्हांचि फिटे भिन्नभेदु ॥ १९ ॥
जेणें फिटे भिन्नभेदु । तो श्रीभागवतीं निजबोधु ।
वसुदेवाप्रती नारदु । सांगत संवादु इतिहासाचा ॥ २० ॥
ज्या इतिहासाचा अर्थ । परिसतां प्रगटे परमार्थ ।
स्वानंदबोध हृदयांत । श्रवणें सदोदित श्रोते होती ॥ २१ ॥
तंव श्रोते संतसमुदावो । म्हणती कैसा नवलावो ।
सद्गुरुस्तवनीं ब्रह्मभावो । साधिला आवो अभेदत्वें ॥ २२ ॥
हे सद्गुरूची विनवणी । कीं ब्रह्मसुखाची खाणी ।
परिसतां सप्रेम बोलणीं । रिझली आयणी सज्जनांची ॥ २३ ॥
या देशभाषा वाणी । उघडिली परमार्थाची खाणी ।
बोल नव्हती हे स्पर्शमणी । लागतां श्रवणी पालटे जीव ॥ २४ ॥
यापरी श्रीभागवतीं । अनुपम अगाध स्थिति ।
ते कथेची संगति । लावी सुनिश् चितीं अर्थावबोधें ॥ २५ ॥
ऐकोनि संतांचें वचन । शिरीं वंदोनि त्यांचे चरण ।
पुढील कथानिरुपण । श्रोतीं सावधान परिसावें ॥ २६ ॥
येथें तृतीय अध्यायाचे अंतीं । निरुपितां तांत्रिक भक्ति ।
भजावें आवडेल ते मूर्ति । रायासी तदर्थी प्रश्न स्फुरला ॥ २७ ॥
देवो एकचि त्रिजगतीं । त्याच्या किती अवतारमूर्ति ।
जन्म कर्म अनेक व्यक्ती । हेंचि मुनीप्रति पुसतु ॥ २८ ॥
श्रीराजोवाच ।
यानि यानीह कर्माणि यैर्यैः स्वच्छन्दजन्मभिः ।
चक्रे करोति कर्ता वा हरिस्तानि ब्रुवन्तु नः ॥ १ ॥
मुनीश्रवांचें अगाध ज्ञान । त्याहीवरी रसाळ निरुपण ।
तेंणें रायाचें वेधलें मन । प्रश्नावरी प्रश्न यालागीं पुसे ॥ २९ ॥
तो म्हणे देवधिदेवो हरि । स्वलीला कैसीं जन्में धरी ।
स्वेच्छा जीं जी कर्मे करी । ते अगाध थोरी मज सांगा ॥ ३० ॥
म्हणती देवा नाहीं जन्म । तेथें कैंचें पुसशी कर्म ।
देवो अरूप अनाम । त्यासी जन्म कर्म असेना ॥ ३१ ॥
तो 'अजन्मा'परी जन्म धरी । 'अकर्मा' परी कर्मे करी ।
'विदेही' तो देह्धारी । होऊनि संसारीं स्वधर्म पाळी ॥ ३२ ॥
त्याच्या अवतारांची स्थिति । कवण जन्म कवण व्यक्ति ।
किती अवतार किती मूर्ति । कृपेनें मजप्रती सांगा स्वामी ॥ ३३ ॥
जे कां अतीत अनागत । वर्तमान जे प्रस्तुत ।
ते अवतार समस्त । इत्थंभूत सांगावे ॥ ३४ ॥
हरिचरित्र अवतारगुण । प्रतीपादन करावयाचा प्रश्न ।
तो सांगावया जयंतीनंदन । स्वानंदें पूर्ण 'द्रुमिल' सांगे ॥ ३५ ॥
श्रीद्रुमिल उवाच ।
यो वा अनन्तस्य गुणाननन्ताननुक्रमिष्यन् स तु बालबुद्धिः ।
रजांसि भूमेर्गणयेत्कथञ्चित् कालेन नैवाखिलशक्तिधाम्नः ॥ २ ॥
ज्याची लीलाशक्ति अपरिमित । ऐशा अनंत शक्ति ज्याच्या नखांत ।
यालागीं तो 'अनंत' म्हणत । त्याचे गुण समस्त गणवती कोणा ॥ ३६ ॥
त्या अनंताचि गुणसमृद्धी । गणूं म्हणे तो बालबुद्धि ।
जेवीं का आकाशाची वृद्धि । मुंगिये त्रिशुद्धी न करवी माप ॥ ३७ ॥
सागरींचें जळ संपूर्ण । केवीं गणूं शके लवण ।
तेवीं अनंताचे अनंत गुण । आकळी कवण निजसत्ता ॥ ३८ ॥
पर्जन्याचिया धारा । गणितां येतील नृपवरा ।
पृथ्वीचिया दूर्वांकुरां । सुखें महावीरा गणितां येती ॥ ३९ ॥
वारा अफाट धांवे । तोही गणितातें पावे ।
निमेषोन्मेषांचे यावे । त्यांसीही संभवे गणित राया ॥ ४० ॥
पृथ्वीचिया परिमाणा । काळें काळें होय गणना ।
परी भगवंताचिया गुणां । वेदांसहि जाणा गणित नव्हे ॥ ४१ ॥
भगवंताचें नाम एक । घेतां वेद झाले मूक ।
त्याचे गुण गणितां सकळिक । शेषाचें मुख दुखंड झालें ॥ ४२ ॥
त्या अनंताचे अनंत गुण । येथ गणूं शके कवण ।
कांहीं एक संक्षेपें जाण । सांगेन लक्षण अवतारांचें ॥ ४३ ॥
भूतैर्यदा पञ्चभिरात्मसृष्टैः पुरं विराजं विरचय्य तस्मिन् ।
स्वांशेन विष्टः पुरुषाभिधानमवाप नारायण आदिदेवः ॥ ३ ॥
अवतारांमाजीं प्रथमतां । 'पुरुषावतारांची' कथा ।
द्रुमिल झाला सांगता । ऐक तत्वतां महाराजा ॥ ४४ ॥
नारायणें आत्मशक्तीं । पंचमहाभूतें भूताकृती ।
सृजूनियां यथानिगुतीं । ब्रह्मांडाची स्थिति निर्माण केली ॥ ४५ ॥
'विराजपुर' ब्रह्मांडा नाम । तेथ लीला प्रवेशे देवोत्तम ।
यालागीं 'पुरुष' हें नाम । पुरुषोत्तम स्वांशें पावे ॥ ४६ ॥
त्याचेनि अंशयोगें प्रकृति । झाली प्रजांतें प्रसवती ।
यालागीं 'पुरुष' नामस्थिति । जाण निश्चितीं पावला ॥ ४७ ॥
तो अकर्तात्मयोगयुक्तीं । जग चेतवी चिच्छक्तीं ।
ज्याचेनि जगा जगत्वें स्फूर्ति । त्याची गुणकीर्ति दों श्लोकीं सांगों ॥ ४८ ॥
यत्काय एष भुवनत्रयसन्निवेशो । यस्येन्द्रियैस्तनुभृतां उभयेन्द्रियाणि ।
ज्ञानं स्वतः श्वसनतो बलमोज ईहा । सत्त्वादिभिः स्थितिलयोद्भव आदिकर्ता ॥ ४ ॥
त्रैलोक्य वसे जें कांही । तेंचि शरीर त्याचें पाहीं ।
ज्याचेनि योगें देही । ठायींच्या ठायीं वर्तती ॥ ४९ ॥
ब्रह्मादिक जे तनुधारी । त्यांच्या ज्ञानकर्मेंद्रियांची थोरी ।
ज्याचेनि इंद्रियेंकरीं । निजव्यापारीं वर्तती ॥ ५० ॥
जो जगाचे नयनांचा नयन । जो जगाच्या घ्राणांचें घ्राण ।
जो जगाच्या श्रवणांचें श्रवण । रसनेची जाण रसना जो कां ॥ ५१ ॥
जो जगाच्या हातांचे हात । ज्याचे पाय जगाच्या पायांत ।
जो वाचेची वाचा निश्चित । एवं उभय इंद्रियांआंत इंद्रियें ज्याचीं ॥ ५२ ॥
जीवाच्या ठायीं जें कां ज्ञान । तेंही त्याचेनि ज्ञानें जाण ।
त्यासी ज्ञानदाता नाहीं आन । स्वयें ज्ञानघन स्वभावतांचि ॥ ५३ ॥
ज्याचेनि प्राणें जाण । जगाचा चळे प्राण ।
बळ तेज क्रियाचरण । जगासी संपूर्ण ज्याचेनि ॥ ५४ ॥
रजतमसत्वादिगुणयुक्त । उत्पत्तिस्थितिप्रळयान्त ।
मूळीं आदिकर्ता भगवंत । जाण तो निश्चित 'पुरुषावतार' ॥ ५५ ॥
सत्वादि त्रिगुणावस्था । उत्पत्तिस्थितिलयकर्ता ।
तेही गुणावतारकथा । ऐक नृपनाथा सांगेन ॥ ५६ ॥
आदावभूच्छतधृती रजसास्य सर्गे । विष्णुः स्थितौ क्रतुपतिर्द्विजधर्मसेतुः ।
रुद्रोऽप्ययाय तमसा पुरुषः स आद्य । इत्युद्भवस्थितिलयाः सततं प्रजासु ॥ ५ ॥
तोचि आदिकल्पीं उत्पत्ति । रजोगुणें राजसा शक्तीं ।
स्वयें झाला शतधृती । 'ब्रह्मा' म्हणती जयातें ॥ ५७ ॥
एवं ब्रह्मरूपें उत्पत्ति । सृजिता झाला राजसा शक्तीं ।
तेथें प्रतिपाळावया स्वधर्मस्थिति । सत्वगुणें निश्चितीं 'श्रीविष्णु' जाहला ॥ ५८ ॥
तो द्विजधर्मप्रतिपाळणु । यज्ञभोक्ता श्रीविष्णु ।
देखतां धर्माचा अवगुणु । अवतरे नारायणु नानावतारीं ॥ ५९ ॥
तोचि ये सृष्टीचे प्रांतीं । तमोगुणें तामसा शक्तीं ।
स्वयें जाहला 'रुद्रमूर्ति'। सकळ कल्पांतीं निर्दाळितु ॥ ६० ॥
जो शेताची पेरणी करी । तोचि राखे देखे सोकरी ।
तोचि वाळलियावरी । संवगणी करी सर्वांची ॥ ६१ ॥
तेवीं उत्पत्तिकाळीं तोचि ब्रह्मा । स्थितिकाळीं तोचि विष्णुनामा ।
प्रळयाकाळींही रुद्रपमा । ये पुरुषोत्तमा तेचि नामें ॥ ६२ ॥
यालागीं तो आदिकर्ता । श्रुतिशास्त्रीं दृढ वार्ता ।
दक्षकश्यपादिकां कर्तव्यता । त्यांसी समर्थता याचेनि ॥ ६३ ॥
यापरी विचारितां । हाचि एक सकळ कर्ता ।
यावांचून कर्तव्यता । अणुमात्रता नव्हे आना ॥ ६४ ॥
जो सृष्टीपूर्वीं स्वयंभ असे । जेणें उत्पत्तिस्थितिप्रळयो भासे ।
तोचि आदिकर्ता अनायासें । तोचि निजांशें पुरुषावतारु ॥ ६५ ॥
ऐक राया अतिविचित्र । जें परिसतां पुण्य पवित्र ।
तो नारायणाचा अवतार । ज्याचें चरित्र अलोलिक ॥ ६६ ॥
धर्मस्य दक्षदुहितर्यजनिष्ट मूर्त्यां । नारायणो नर ऋषिप्रवरः प्रशान्तः ।
नैष्कर्म्यलक्षणमुवाच चचार कर्म । योऽद्यापि चास्त ऋषिवर्यनिषेविताङ्घ्रिः ॥ ६ ॥
जो अजन्मा नित्य त्रिभुवनीं । जो न जन्मोनि जन्मला योनीं ।
तेणें धर्माची धर्मपत्नी । केली जननी दक्षकन्या 'मूर्ती' ॥ ६७ ॥
ते मूर्तिमातेच्या उदरीं । नर-नारायण अवतारी ।
एकचि दोंरूपेंकरीं । धर्माच्या घरीं अवतरले ॥ ६८ ॥
तेणें नारदादिकांसी जाण । निरूपिलें नैष्कर्म्यलक्षण ।
स्वयें आचरला आपण । तें कथन ऐक राया ॥ ६९ ॥
'नारायण' म्हणसी कोणे देशीं । तो बदरिकाश्रमीं आश्रमवासी ।
नारद सनकादिक ऋषि । अद्यापि त्यापासीं सेवेसी असती ॥ ७० ॥
त्यासी स्वस्वरूपाचें लक्ष । सहजीं असे प्रत्यक्ष ।
ते स्वरूपनिष्ठेचा पक्ष । अलक्ष्याचें लक्ष्य प्रबोधी स्वयें ॥ ७१ ॥
तया स्वरूपाचा निजबोध । स्वयें पावावया विशद ।
अद्यापवरी ऋषिवृंद । नित्य संवाद करिताति त्यासीं ॥ ७२ ॥
जें स्वरूप लक्षेना जनीं । तें विशद करूनि दे वचनीं ।
तेंचि अनुग्रहेंकरूनी । अनुभवा आणी तत्काळ ॥ ७३ ॥
ज्ञाते बहुसाल ऋषीश्वर । त्यांमाजीं नारायणअवतार ।
तेथ वर्तलें जें चरित्र । अतिविचित्र ऐक राया ॥ ७४ ॥
इन्द्रो विशङ्क्य मम धाम जिघृक्षतीति । कामं न्ययुङ्क्त सगणं स बदर्युपाख्यम् ।
गत्वाप्सरोगणवसन्तसुमन्दवातैः । स्त्रीप्रेक्षणेषुभिरविध्यदतन्महिज्ञः ॥ ७ ॥
ऐसा नारायणाचा प्रताप । देखोनि निष्ठा दृढ तप ।
तेणें इंद्रासी आला कंप । म्हणे स्वर्ग निष्पाप घेईल माझा ॥ ७५ ॥
त्याचें तप देखोनि परम । म्हणे गेलें गेलें स्वर्गधाम ।
इंद्रें कोपें प्रेरिला काम । अप्सरासंभ्रमसमवेत ॥ ७६ ॥
कामसमवेत अप्सरा । सवें वसंतही दुसरा ।
क्रोधु अवघियां पुढारा । जो तापसांतें पुरा नागवी सदा ॥ ७७ ॥
तीर्थोतीर्थींच्या अनुष्ठाना । क्षमा नुपजे अंतःकरणा ।
कोपु येतांच जाणा । करी उगाणा तपाचा ॥ ७८ ॥
क्रोधु तापसांचा उघड वैरी । तापसां नागवी नानापरी ।
तोही नारायणावरी । अवघ्यां अग्रीं चालिला ॥ ७९ ॥
ऐशीं मिळोनि बिरुदायितें । आलीं बदरिकाश्रमा समस्तें ।
नारायणु तप करी जेथें । उठावलीं तेथें अतिआक्रमेंसीं ॥ ८० ॥
वसंतें श्रृंगारिलें वन । कोकिळा कलरवें गायन ।
सुगंध शीतळ झुळके पवन । पराग संपुर्ण वरुषती सुमनें ॥ ८१ ॥
तेथ भ्रमरांचें झणत्कार । कामिनीगायन कामाकार ।
हावभाव कटाक्षविकार । कामसंचार चेतविती ॥ ८२ ॥
नव्हेचि कामिनीकामबाधा । पराक्रमु न चलेचि क्रोधा ।
तोही सांडोनियां बिरुदा । परतला नुसधा म्लानवदनें ॥ ८३ ॥
मग मदनें मांडोनियां ठाण । विंधी कामिनीकटाक्षबाण ।
तेणें घायें नारायण । अणुप्रमाण न डंडळेचि ॥ ८४ ॥
शस्रें तोडितां आकाशासी । आकाश स्वयें सावकाशी ।
तेवीं कामें छळीतां नारायणासी । तो निजसंतोषीं निर्द्वंद्व ॥ ८५ ॥
आग्या निजतेजसत्ता । अग्नीतेज प्राशुं जातां ।
तोंड जळे चवी चाखितां । तेवीं कामिनीकामता नारायणदृष्टीं ॥ ८६ ॥
नेणतां नारायणमहिमे । धांवोनि घाला घातला कामें ।
तेव्हां अवघींच पराक्रमें । स्वनिंद्य धर्मे लाजलीं ॥ ८७ ॥
तेथ अवघीं झालीं पराङ्मुखें । पाठमोरीं निघालीं अधोमुखें ।
तेव्हां त्यांची गति निःशेखें । नारायाण देखे खुंटिली ॥ ८८ ॥
इंद्रियनियंता नारायण । नेणोनि छळूं गेलीं आपण ।
त्यापुढोनि पुनरागमन । सर्वथा जाण करवेना ॥ ८९ ॥
मागें न निघवे निश्चितें । ऐसें जाणिनि समस्तें ।
थोर गजबजलीं तेथें । भयचकितें व्याकुळें ॥ ९० ॥
जाणोनि नारायणप्रताप । आतां कोपून देईल शाप ।
येणें धाकें म्लानरूप । अतिसकंप भयभीतें ॥ ९१ ॥
ऐशी देखोनि त्यांची स्थिति । कृपेनें तुष्टला कृपामूर्ति ।
अणुमात्र कोपु नये चित्तीं । अभिनव शांति नारायणाची ॥ ९२ ॥
विज्ञाय शक्रकृतमक्रममादिदेवः । प्राह प्रहस्य गतविस्मय एजमानान् ।
मा भैष्ट भो मदन मारुत देववध्वो । गृह्णीत नो बलिमशून्यमिमं कुरुध्वम् ॥ ८ ॥
इंद्रें केला अपराध । तरी नारायणासी न येचि क्रोध ।
बापु निजशांति अगाध । न मनी विरुद्ध कामादिकांचे ॥ ९३ ॥
न येचि कामादिकांवरी कोप । इंद्रासही नेदीच शाप ।
नारायणाच्या ठायीं अल्प । कदा विकल्प नुपजेचि ॥ ९४ ॥
अपकार्यावरी जो कोपला । तो तत्काळ कोपें नागविला ।
अपकार्या जेणें उपकार केला । तोचि दादुला परमार्थी ॥ ९५ ॥
अपकार्यां उपकार करिती । त्याचे नांव गा परम शांति ।
ते शांतीची निजस्थिति । दावी लोकांप्रती आचरोनि ॥ ९६ ॥
परमार्थाची मुख्यत्वें स्थिति । पाहिजे गा परम शांति ।
ते शांतिची उत्कट गति । दावी लोकांप्रती आचरोनि ॥ ९७ ॥
भयभीत कामादिक । अप्सरागण साशंक ।
त्यातें अभयदानें सुख । देऊनियां देख नारायण बोले ॥ ९८ ॥
अहि कामवसंतदिक स्वामी । कृपा करूनि आलेति तुम्ही ।
तुमचेनि पदाभिगमीं । आश्रमभूमी पुनीत झाली ॥ ९९ ॥
तुमचें झालिया आगमन । अवश्य करावें आम्हीं पूजन ।
हेंचि आमुचें अनुष्ठान । कांहीं बळिदान अंगीकारा माझें ॥ १०० ॥
अवो अप्सरा देवकांता । तुम्ही भेवों नका सर्वथा ।
येथ आलिया समस्तां । पूज्य सर्वथा तुम्ही मज ॥ १ ॥
आश्रमा आलिया अतिथि । जे कोणी पूजा न करिती ।
त्यांची शून्य पुण्यसंपत्ति । आश्रमस्थिति शून्य होये ॥ २ ॥
तुम्हीं नांगीकारितां पूजन । कांहीं न घेतां बळिदान ।
गेल्या हा आश्रम होईल शून्य । यालागीं कृपा करून पूजा घ्यावी ॥ ३ ॥
आश्रमा आलिया अतिथी । तो पूज्य सर्वास सर्वार्थीं ।
अतिथि आश्रमीं जे पूजिती । ते आश्रमकीर्ति शिव वानी ॥ ४ ॥
व्याही रुसलिया पायां पडती । तेवीं विमुख जातां अतिथि ।
जे वंदोनियां सुखी करिती । ते सुख पावती स्वानंदे ॥ ५ ॥
व्याही रुसलिया कन्या न धाडी । अतिथि रुसलिया पुण्यकोडी ।
पूर्वापार जे कां जोडी । तेही रोकडी क्षयो पावे ॥ ६ ॥
वैकुंठीं ज्याची निजस्थिति । तो त्या आश्रमा ये नित्य वस्ती ।
जे आश्रमीं अतिथि । पूजिती प्रीतीं ब्रह्मात्मभावें ॥ ७ ॥
ऐसें बोलिला तयांप्रती । परी माझी हे अगाध शांति ।
हेही नारायणाचे चित्तीं । गर्वस्थिति असेना ॥ ८ ॥
ऐक राया अतिअपूर्व । असोनि निजशांतिअनुभव ।
ज्याच्या ठायीं नाहीं गर्व । तोचि देवाधिदेव निश्चयेंसीं ॥ ९ ॥
जो नित्य नाचवी सुरनरांसी । ज्या भेणें तप सांडिजे तापसीं ।
त्या अभय देवोनि कामक्रोधांसी । आपणापासीं राहविलीं ॥ ११० ॥
इत्थं ब्रुवत्यभयदे नरदेव देवाः । सव्रीडनम्रशिरसः सघृणं तमूचुः ।
नैतद्विभो त्वयि परेऽविकृते विचित्रं । स्वारामधीरनिकरानतपादपद्मे ॥ ९ ॥
एवं अभय देत नारायण । स्वमुखें बोलिला आपण ।
तेणें कामादि अप्सरागण । लाजा विरोन अधोमुख झालीं ॥ ११ ॥
देखोनि निर्विकार पूर्ण क्षमा । श्रीनारायण हा परमात्मा ।
कळों सरलें वसंतादि कामा । त्याचाचि महिमा वर्णिती स्वयें ॥ १२ ॥
ऐकें नरदेव चक्रवर्ती । विदेहा सार्वभौमा भूपती ।
त्या नारायणाची निजस्तुती । कामादि करिती सद्भावेंसीं ॥ १३ ॥
जे सदा सर्वांतें छळिती । त्यांहीं देखिली पूर्ण शांति ।
तेचि शांतीची स्तुति करिती । नारायणाप्रती कामक्रोध ॥ १४ ॥
जेणें संतोषे श्रीनारायण । त्यासी कृपा उपजे पूर्ण ।
ऐशिया परीचें स्तवन । मांडिलें संपूर्ण परमार्थबुद्धीं ॥ १५ ॥
जयजय देवाधिदेवा । तुझिया अविकारभावा ।
पाहतां न देखों जी सर्वां । देवांमानवांमाझारीं ॥ १६ ॥
मज कामाचेनि घायें । ब्रह्मा कन्येसी धरूं जाये ।
पराशरा केलें काये । भोगिली पाहें दिवा दुर्गंधा ॥ १७ ॥
ज्यातें योगी वंदिती मुगुटीं । जो तापसांमाजी धूर्जटी ।
तो शिवु लागे मोहिनीपाठीं । फिटोनि लंगोटी वीर्य द्रवलें ॥ १८ ॥
विष्णु वृंदेच्या श्मशानीं । धरणें बैसे विषयग्लानीं ।
अहल्येची काहणी । वेदीं पुराणीं वर्णिजे ॥ १९ ॥
नारदु नायके माझी गोष्टी । त्यासी जन्मले पुत्र साठी ।
माझी साहों शके काठी । ऐसा बळिया सृष्टीं असेना ॥ १२० ॥
जो ब्रह्मचार्यांमाजीं राजा । हनुमंतु मिरवी पैजा ।
तयास्तव मकरध्वजा । संगेवीण वोजा जन्मविला म्यां ॥ २१ ॥
कलंकिया केला चंद्र । भगांकित केला इंद्र ।
कपाटीं घातला षण्मुख वीर । जो लाडका कुमर महेशाचा ॥ २२ ॥
मज मन्मथाचा यावा । न साहवे देवां दानवां ।
मा तेथ इतरां मानवां । कोण केवा साहावयासी ॥ २३ ॥
मज जाळिलें महेशें । त्यासी म्या अनंगें केलें पिसें ।
नवल धारिष्ट तुझ्या ऐसें । पाहतां न तिहीं लोकीं ॥ २४ ॥
त्या मज कामा न सरतें केलें । शांतीचें कल्याण पाहालें।
हें तुवांचि एकें यश नेलें । स्वभावा जिंकलें निजशांतियोगें ॥ २५ ॥
तो मी न सरता केला काम । क्रोधा आणिला उपशम ।
वासनेचा संभ्रम । नित्य निर्भ्रम त्वां केला ॥ २६ ॥
हे नारायणा तुझी निष्ठा । न ये आणिकां तपोनिष्ठां ।
केला अनुभवाचा चोहटा । शांतीचा मोठा सुकाळु केला ॥ २७ ॥
मागें तपस्वी वाखाणिले । म्हणती कामक्रोधां जिंकलें ।
त्यांसीही आम्हीं पूर्ण छळिलें । ऐक तें भलें सांगेन ॥ २८ ॥
कपिलाऐसा तेजोराशी । क्रोधें तत्काळ छळिलें त्यासी ।
शापु देतांचि सगरासी । तोही क्रोधासी वश्य झाला ॥ २९ ॥
कोपु आला नारदासी । वृक्ष केलें नलकूबरांसी ।
गौतमें अहल्येसी । कोपें वनवासी शिळा केली ॥ १३० ॥
जो सर्वदा विघ्नातें आकळी । त्या विघ्नेशातें क्रोध छळी ।
तेणें अतिकोपें कोपानळीं । चंद्रासी तत्काळीं दिधला शाप ॥ ३१ ॥
कोपु आला दुर्वासासी । शाप दिधला अंबरीषासी ।
देवो आणिला गर्भवासासी । क्रोधें महाऋषी छळिले ऐसे ॥ ३२ ॥
जे दुजी सृष्टी करूं शकती । तेही कामक्रोधें झडपिजेती ।
सागरीं पडे इंद्रसंपत्ती । हे क्रोधाची ख्याती पुराणप्रसिद्ध ॥ ३३ ॥
इतरांची गोठी कायासी । क्रोधें छळिलें ईश्वरासी ।
तेणें दीक्षिता द्विजदक्षासी । शिरच्छेदासी करविता झाला ॥ ३४ ॥
जेथ मी कामु स्वयें वसें । तेथ क्रोध वसे सावकाशें ।
काम क्रोध असतचि नसे । नारायणा ऐसें तुवां केलें ॥ ३५ ॥
हें परमाद्भुत तुझें वीर्य । आणिकां एवढें नाहीं धैर्य ।
यालागीं तुझें परिचर्य । सदा मुनिवर्य सेविती चरण ॥ ३६ ॥
शांतीच्या चाडें देवाधिदेवा । जे नित्य करिती तुझी सेवा ।
ते कामक्रोधादिस्वभावा । स्मरतां तव नांवा जिंकिती सुखें ॥ ३७ ॥
जेथ सन्मानें काम पुरत । तेथ आदरें अनुग्रहो करित ।
काम सन्मानें जेथें अतृप्त । तेथें शाप देत अतिक्रोधें ॥ ३८ ॥
यालागीं शापानुग्रहसमर्थ । ते सर्वदा कामक्रोधयुक्त ।
परी नवल तुझें सत्वोचित । केले अंकित कामक्रोध ॥ ३९ ॥
मज गर्व नाहीं सर्वथा । हेही तुज नाहीं अहंता ।
छळवाद्यां द्यावी लघुता । अथवा उपेक्षता न करिसी ॥ १४० ॥
पृथ्वी दुःखी करिती नांगरीं । ते पिकोनी त्यांतें सुखी करी ।
तेवीं अपकार्यां जो उपकारी । तो मोक्षाच्या शिरीं मुगुटु ॥ ४१ ॥
तुजमाजीं निर्विकार शांति । हें नवल नव्हे कृपामूर्ति ।
तुझ्या स्वरूपाची स्थिति । आजि निश्चितीं कळली आम्हां ॥ ४२ ॥
तूं निर्गुण निरुपम । मायातीत पूर्ण ब्रह्म ।
तुझें स्वभावें स्मरतां नाम । सकामाही काम स्पर्शों न शके ॥ ४३ ॥
जो नित्य स्मरे तुझें नाम । त्यासी मी कामचि करीं निष्काम ।
क्रोधाचि करी क्रोधा शम । मोहो तो परम प्रबोध होय ॥ ४४ ॥
जे धीर वीर निजशांतीं । ज्यांसी परमानंदें नित्य तृप्ति ।
ऐशियांचिया अमित पंक्ति । पायां लागती तुझिया ॥ ४५ ॥
तुज करावया नमस्कारु । पुढें सरसे महासिद्धांचा संभारु ।
त्यांसही न लभे अवसरु । तूं परात्परु परमात्मा ॥ ४६ ॥
तुझिया सेवकांकडे । विघ्न रिघतां होय बापुडें ।
तें रिघावया तुजपुढें । कोण्या परिपाडें रिघेल ॥ ४७ ॥
त्वां सेवतां सुरकृता बहवोऽन्तरायाः । स्वौको विलङ्घ्य परमं व्रजतां पदं ते ।
नान्यस्य बर्हिर्षि बलीन् ददतः स्वभागान् । धत्ते पदं त्वमविता यदि विघ्नमूर्ध्नि ॥ १० ॥
तापसां बहु विघ्नअपावो । आम्हीं करावा अंतरावो ।
हा आमुचा निजस्वभावो । नव्हे नवलावो नारायणा ॥ ४८ ॥
हृदयींचा गुप्त करोनि काम । बाह्य जप-तप-भक्तिसंभ्रम ।
ऐसे जे का शठ परम । विघ्नांचा आक्रम त्यांवरी चाले ॥ ४९ ॥
ते आमची विघ्नस्थिति । न चलें तुझिया भक्तांप्रती ।
तूं रक्षिता भक्तपति । तेथें विघ्नांची गति पराङ्मुख सदा ॥ १५० ॥
माझीया निजभक्तांसी । विघ्नें कैंची म्हणसी त्यांसी ।
ऐक त्याही अभिप्रायासी । सांगेन तुजपासीं देवाधिदेवा ॥ ५१ ॥
पावावया निजपदातें । लाता हाणून स्वर्गभोगातें ।
जे नित्य निष्काम भजती तूंतें । नाना विघ्नें त्यांतें सुरवर रचिती ॥ ५२ ॥
उल्लंघूनियां आमुतें । हे पावती अच्युतपदातें ।
यालागीं सुरवर त्यातें । अतिविघ्नांतें प्रेरिती ॥ ५३ ॥
बळी नेदूनि आम्हांसी । हे जाऊं पाहती पूर्णपदासी ।
येणें क्षोभें इंद्रादिक त्यांपासीं । नाना विघ्नांसी मोकलिती ॥ ५४ ॥
या लागीं त्यांच्या भजनापासीं । विघ्नें छळूं धांवतीं आपैसीं ।
विघ्नीं अभिभव नव्हे त्यांसी । तू हृषीकेशी रक्षिता ॥ ५५ ॥
सांडूनि सकाम कल्पना । जे रतले तुझ्या चरणा ।
त्यांस आठही प्रहर जाणा । तूं नारायणा रक्षिसी ॥ ५६ ॥
भक्त विघ्नीं होती कासाविसी । धांव धांव म्हणती हृषीकेशी ।
तेव्हां तूं धांवण्या धांवसी । निष्ठुर नव्हसी नारायणा ॥ ५७ ॥
विघ्न न येतां भक्तांपासीं । आधींच भक्तसंरक्षणासी ।
तूं भक्तांचे चौंपासीं । अहर्निशीं संरक्षिता ॥ ५८ ॥
विघ्न छळूं धांवे सकोप । तंव विघ्नीं प्रगटे तुझें स्वरूप ।
यालागीं भक्तांसी अल्प । विघ्नप्रताप बाधूं न शके ॥ ५९ ॥
कामें छळावें हरिभक्तांसी । तंव हरि कामाचा हृदयवासी ।
तेव्हां विघ्नचि निर्विघ्न त्यांसी । भय भक्तांसी स्वप्नीं नाहीं ॥ १६० ॥
विघ्न उपजवी विरोधु । तंव विरोधा सबाह्य गोविंदु ।
मग विरोध तोचि महाबोधु । स्वानंदकंदु निजभक्तां ॥ ६१ ॥
ज्यासी तुझ्या चरणीं भावार्थु । त्यासी विघ्नीं प्रगटे परमार्थु ।
ऐसा भावबळें तूं समर्थु । साह्य सततु निजभक्तां ॥ ६२ ॥
यापरी समर्थ तूं संरक्षिता । ते जिणोनि विघ्नां समस्तां ।
पाय देऊनि इंद्रपदमाथां । पावती परमार्था तुझिया कृपें ॥ ६३ ॥
देवो संरक्षिता ज्यासी । विघ्नें छळूं धांवती त्यासी ।
मा सकामाची गती कायसी । विदेहा म्हणसी तें ऐक ॥ ६४ ॥
विषयकाम धरोनि मनीं । इंद्रादि देवां बळिपूजनीं ।
जे भजले यागयजनीं । देव त्यांलागोनी न करिती विघ्न ॥ ६५ ॥
इंद्र याज्ञिकांचा राजा । सकाम याज्ञिक देवांच्या प्रजा ।
यज्ञभाग अर्पिती वोजा । पावल्या बळिपूजा न करिती विघ्न ॥ ६६ ॥
म्हणसी कामादिक विटंबिती । ते निष्काम कदा नातळती ।
सहज कामा वश असती । सदा कर्मे करिती सकाम ॥ ६७ ॥
जे मज कामासी वश होती । ते तप वेंचोनि भोग भोगती ।
जे आतुडले क्रोधाच्या हातीं । ते वृथा नागवती तपासी ॥ ६८ ॥
क्षुत्तृट्त्रिकालगुणमारुतजैव्ह्यशैश्न्यान् । अस्मानपारजलधीनतितीर्य केचित् ।
क्रोधस्य यान्ति विफलस्य वशं पदे गोः । मज्जन्ति दुश्चरतपश्च वृथोत्सृजन्ति ॥ ११ ॥
प्राणायामें प्राणापानीं । निजप्राणतें आकळोनी ।
वात वर्ष शीत उष्ण साहोनी । जे अनुष्ठानीं गुंतले ॥ ६९ ॥
क्षुधे तृषेतें नेमूनी । जिव्हा शिश्न आकळोनी ।
मज कामातें जिंतिलें मानूनी । निष्कामाभिमानी उन्मत्त ॥ १७० ॥
अल्प अपमानाहातीं । जे क्रोधासी वश होती ।
ते शाप देऊनि तपसंपत्ती । व्यर्थ नागविती निजनिष्ठा ॥ ७१ ॥
सकामाच्या अनुष्ठाना । मज कामसंगें स्त्रक्चंदना ।
भोग भोगिती स्वर्गांगना । अमृतपाना प्राशिती ॥ ७२ ॥
त्या मज कामातें उपेक्षिती । आणि क्रोधासी वश होती ।
ते निजतपा नागवती । शापदीप्ति अनुवादें ॥ ७३ ॥
जे अपार सागर तरती । ते गोष्पदोदकीं बुडती ।
तेवीं मज कामातें जिणोनि जाती । तेही नागविजेति निजक्रोधें ॥ ७४ ॥
मज कामाची अपूर्ण कामवृत्ति । तेचि क्रोधाची दृढ स्थिति ।
काम क्रोध अभक्तां बाधिती । हरिभक्तांप्रती तें न चले ॥ ७५ ॥
तुझ्या भक्तांप्रती जाण । न चले कामक्रोधादि बंधन ।
तो तुं भक्तपती नारायण । तुज आमुचें कामपण केवीं बाधी ॥ ७६ ॥
तेणतां तुझा महिमा । आम्ही करूं आलों निजधर्मा ।
तुजपासीं नित्य निजक्षमा । पुरुषोत्तमा कृपाळुवा ॥ ७७ ॥
इति प्रगृणतां तेषां स्त्रियोऽत्यद्भुतदर्शनाः ।
दर्शयामास शुश्रूषां स्वर्चिताः कुर्वतीर्विभुः ॥ १२ ॥
अपकार्यां उपकार करिती । या नांव 'निर्विकार निजशांति' ।
तेचि शांतिची परिपाकस्थिति । विघ्नकर्त्याप्रती हरि दावी ॥ ७८ ॥
सांगोनियां आपुली स्थिती । कामादिक स्तुति करिती ।
तंव परमाश्चर्य देखती । स्त्रिया अत्यद्भुती अकस्मात ॥ ७९ ॥
स्वरूप वैभव अळंकार । श्रियेह्ंनियां सुंदर ।
सेवेलागीं अतितत्पर । सदा सादर सावधानें ॥ १८० ॥
नवल लाघव नारायणा । कैसें यां दखविलें विंदाना ।
तया स्त्रियांखालीं स्वर्गांगना । दिवा खद्योत जाण तैशा दिसती ॥ ८१ ॥
ते देवानुचरा दृष्ट्वा स्त्रियः श्रीरिव रूपिणीः ।
गन्धेन मुमुहुस्तासां रूपौदार्यहतश्रियः ॥ १३ ॥
या स्त्रिया देखोनि दिठीं । कामु मूर्च्छित पडिला सृष्टीं ।
वसंत घटघटां लाळ घोंटी । क्रोधाची दृष्टी तटस्थ ठेली ॥ ८२ ॥
भ्रमर विसरले झणत्कार । कोकिळा विसरल्या पंचम स्वर ।
प्राण विसरला संचार । देवानुचर भुलले ॥ ८३ ॥
देखोनि त्यांचिया स्वरुपासी । अप्सरा दिसती जैशा दासी ।
अत्यंत लज्जा झाली त्यांसी । काळिमेसी उतरल्या ॥ ८४ ॥
त्यांचे अंगींचा सुगंध वातु । तेणें भुलला वसंतु ।
मलयानिल झाला भ्रांतु । त्यांचा अंगवातु लागतां ॥ ८५ ॥
नारायणाची विद्या कैसी । जे भुलवूं आले आपणासी ।
भुली पाडिली तयांसी । योगमायेसी दावूनि ॥ ८६ ॥
सुंदरत्वें रंभा तिलोत्तमा । जिया मंदरमथनीं जिंतिलिया रमा ।
रमेहूनियां उत्तमा । उत्तमोत्तमा अतिरुपें ॥ ८७ ॥
तानाह देवदेवेशः प्रणतान्प्रहसन्निव ।
आसामेकतमां वृङ्ध्वं सवर्णां स्वर्गभूषणाम् ॥ १४ ॥
तें अतिआश्चर्य देखोन । झाले कामादिक मूर्च्छापन्न ।
तयांप्रति नारायण । काय हांसोन बोलिला ॥ ८८ ॥
आम्हीं अवश्य पूजावें तुम्हांसी । कांहीं अर्पावें बलिदानासी ।
संतोषावया इंद्रासी । यांतील एकदी दासी अंगीकारा तुम्हीं ॥ ८९ ॥
यांचें सौंदर्य अतिथोर । म्हणाल होईल अपमानकर ।
तुम्हांसमान जे सुंदर । तिचा अंगीकार करावा तुम्हीं ॥ १९० ॥
म्हणाल यांत नाहीं हीन । अवघ्या सौंदर्यें संपुर्ण ।
कोणी न दिसे आम्हांसमान । केवीं आपण अंगीकारावी ॥ ९१ ॥
जरी नाहीं तुम्हांसमान । सकळ सौंदर्यें अतिसंपन्न ।
तरी एकीचें करावें वरण । होईल भूषण स्वर्गासी ॥ ९२ ॥
ऐसें नारायणाचें वचन । ऐकोनि हरिखलीं संपुर्ण ।
करूनियां साष्टांग नमन । मस्तकीं वचन वंदिलें ॥ ९३ ॥
ओमित्यादेशमादाय नत्वा तं सुरवन्दिनः ।
उर्वशीमप्सरः श्रेष्ठां पुरस्कृत्य दिवं ययुः ॥ १५ ॥
इन्द्रायानम्य सदसि श्रृण्वतां त्रिदिवौकसाम् ।
ऊचुर्नारायणबलं शक्रस्तत्रास विस्मितः ॥ १६ ॥
ऐकोनि नारायणवचन । मस्तकांबुजी करूनियां नमन ।
उर्वशी पुढां सून । कामादि गण निघाले वेगीं ॥ ९४ ॥
नारायणांचे ऊरूस्पर्शी । उभी होती नारायणापाशीं ।
तेंचि नांव झालें तिसी । म्हणती 'उर्वशी' स्वर्गांगना ॥ ९५ ॥
ते देवांचे देवदूत । स्वर्गा पावले समस्त ।
मग शक्राचे सभेआंत । सांगती अद्भुत नारयणशक्ति ॥ ९६ ॥
तिहीं नारायणाचें चरित्र । सांगितलें अतिपवित्र ।
तेणें अवघेचि सुरवर । झाले थोर विस्मित पैं ॥ ९७ ॥
इंद्रें देखोनि उर्वशी । तिसी भुलला अहर्निशीं ।
बाहेर यावें सभेसी । हें वर्षानुवर्षी नाठवे ॥ ९८ ॥
हे प्रथमावतारवार्ता । जे कां नारायणाची कथा ।
पुढील अवतार आतां । नृपनाथा अवधारीं ॥ ९९ ॥
ऐक राया अतिअपूर्व । छळवादियां पूजा सर्व ।
करून दाखवी स्वयमेव । 'पूर्णानुभव' या नांव ॥ २०० ॥
(आशंका) ॥ भावें करितां भगवद्भजन । यापरी इंद्र करी विघ्न ।
नारायण चैतन्यघन । तेणें विघ्नें संपूर्ण पराभविलीं ॥ १ ॥
मा बाळ्याभोळ्यां करितां भक्ति । ऐशीं विघ्नें जैं छळूं येती ।
तै कदा नव्हे भगवत्प्राप्ति । ऐसा विकल्प चित्तीं झणीं धरिशी ॥ २ ॥
ब्रह्मादिकां सर्व भूतां । भ्रुकुटिमात्रें ज नियंता ।
त्या भगवंतातें भजतां । विघ्नें सर्वथा बाधूं न शकती ॥ ३ ॥
ज्याचेनि इंद्रा इंद्रपण । तो भावें भजतां श्रीनारायण ।
भक्तांसी विघ्न करी कोण । हरि रक्षण निजभक्तां ॥ ४ ॥
इंद्रमुख कामादिक । विघ्नें छळिती सकळ लोक ।
त्यांचाही नारायण चाळक । तो भक्तांसी देख स्पर्शीं नेदी ॥ ५ ॥
विघ्नांसी भुलविलें जेणें संपूर्ण । तो नित्य स्मरतां नारायण ।
आपधाकें विघ्ने पळतीं जाण । भक्तसंरक्षण हरिनामें ॥ ६ ॥
करावया निजभक्तकैवार । देवो धरी नानावतार ।
त्याच्या अवतारांचें चरित्र अतिविचित्र अवधारीं ॥ ७ ॥
हंसस्वरूप्यवददच्युत आत्मयोगं । दत्तः कुमार ऋषभो भगवान् पिता नः ।
विष्णुः शिवाय जगतां कलयावतिर्णः । तेनाहृता मधुभिदा श्रुतयो हयास्ये ॥ १७ ॥
सनकादिक ब्रह्मनंदन । तिहीं पित्यासी केला प्रश्र्न ।
प्रश्नखंडणमिसेजाण । केलें ब्रह्मज्ञान 'हंसावतारें' ॥ ८ ॥
नित्य स्मरतां हरीचें नाम । महाविघ्नें होतीं भस्म ।
त्याचे अवतारसंभ्रम । उत्तमोत्तम अवधारीं ॥ ९ ॥
ज्याचेनि नामें पळे कृतांतु । ज्याचेनि नामें जन्ममरणां घातु ।
तो अवतारु 'श्रीदत्तु' । मूर्तिमंतु परब्रह्म ॥ २१० ॥
नैष्ठिक ब्रह्मचारी निश्चितीं । ज्यासी स्वप्नीं नाहीं वीर्यच्युति ।
यालागीं 'कुमार' म्हणती । अवतारमूर्ति सनकादिक ॥ ११ ॥
आणि आमुचा जो कां पिता । 'ऋषभ' नारायण ज्ञाता ।
तोही अवतार नृपनाथा । जाण तत्वतां भगवन्मूर्ति ॥ १२ ॥
इहीं नामीं-रूपीं संपूर्ण । अवतारीं अवतरे नारयण ।
जो जगाचा प्रतिपाळण । स्वांशें श्रीकृष्ण अवतरे ॥ १३ ॥
तोचि स्वयें गा श्रीकृष्ण । मधुकैटभ निर्दाळून ।
नामें जो कां 'मधुसूदन' । तोचि अवतरून 'हयग्रीव' झाला ॥ १४ ॥
तेणें शंख मर्दून पुढती । उध्दरिल्या बुडाल्या श्रुती ।
आणोनि दिधल्या ब्रह्ययाहातीं । जाण निश्चितीं वेदरक्षणा ॥ १५ ॥
गुप्तोऽप्यये मनुरिलौषधयश्च मात्स्ये । क्रौडे हतो दितिज उद्धरताम्भसः क्ष्माम् ।
कौर्मे धृतोऽद्रिरमृतोन्मथने स्वपृष्ठे । ग्राहात्प्रपन्नमिभराजममुञ्चदार्तम् ॥ १८ ॥
तेणेंचि 'मत्स्यावतारें' । प्रलयकालांबुमहाभारें ।
मनूसगट रक्षिलें धरे । निजनिर्धारे औषधींसीं ॥ १६ ॥
तेणेंचि 'कमठावतारा' । स्वपृष्ठीं धरूनि गिरिवरा ।
मंथोनिया क्षीरसागरा । अमृत सुरवरां अर्पिलें ॥ १७ ॥
श्वेतवाराह महामूर्ति । धरेनें केली पूर्ण भक्ति ।
तिसी उध्दरोनि कृपामूर्ति । अभिनव शांति अर्पिली ॥ १८ ॥
तेणे आर्तत्राणा तांतडी । वैकुंठींहून घालोनि उडी ।
'गजाचें ग्राहबंधन तोडी' । उध्दरिलें आवडीं गजेंद्रातें ॥ १९ ॥
संस्तुन्वतोऽब्धि पतितान् श्रमणानृषींश्च । शक्रं च वृत्रवधतस्तमसि प्रविष्टम् ।
देवस्त्रियोऽसुरगृहे पिहिता अनाथा । जघ्नेऽसुरेन्द्रमभयाय सतां नृसिंहे ॥ १९ ॥
मार्कं एके वेळीं । बुडतां अकाळप्रळयजळीं ।
तेणें स्मरतां वनमाळी । तारी तत्काळीं 'वटपत्रशायी' ॥ २२० ॥
शाळिग्राम पूजितां ऋषीश्वरीं । नळ वानरु ते अवसरीं ।
देवपूजा टाकी सागरीं । चेष्टा वानरी स्वभावें ॥ २१ ॥
तें देखोनि ऋषीश्वरीं । 'शिळा न बुडोत तुझ्या करीं' ।
ऐसा शाप ते अवसरीं । क्षोभेंकरीं दिधला ॥ २२ ॥
तैं शाळिग्राम सागरोदरीं । तरतां देखिले ऋषीश्वरीं ।
काढावया रिघतां भीतरीं । लहरीकरीं निर्बुजले ॥ २३ ॥
ते काळीं ऋषीश्वरीं । 'आर्तिहरण' स्तविला हरि ।
तेथ अवतरोनि श्रीहरि । ऋषीतें तारी पूजेसहित ॥ २४ ॥
वृत्र वधिला वज्रघातें । ते ब्रह्महत्या इंद्रातें ।
तेणें दोषें तो अंधतमातें । जाण पां निश्चितें बुडत होता ॥ २५ ॥
तेथ अवतरोनि श्रीअनंतें । चतुर्धा वांटूनि ते हत्येतें ।
शुध्द केलें इंद्रातें । कृपावंतें कृपाळुवें ॥ २६ ॥
जिणोनियां अमरपुरें । हिरोनि देवांचीं अंतौरें ।
तीं कोंडोनियां समग्रें । मुरें महा असुरें एकंदर केलें ॥ २७ ॥
तो मुरमर्दन श्रीहरि । यालागीं नांवें 'मुरारि' ।
देवस्त्रिया काढोनि बाहेरी । देवांच्या करीं अर्पिता झाला ॥ २८ ॥
जो असुरांमाजीं चूडामणी । जो द्वेषियांमाजीं अग्रगणी ।
तो हरिनाम ऐकतां कानीं । अतिक्षोभें मनीं प्रज्वळों लागे ॥ २९ ॥
जो पूर्ण क्रोधाचा उदधि । जो अविवेकाचा महानिधि ।
जो हरि स्मरे त्या पुत्रातें बाधी । गर्वमदीं उन्मत्त ॥ २३० ॥
तो हिरण्यकशिपु नखधारीं । स्वयें निवटी 'नरकेसरी' ।
जो निजभक्तांचा कैवारी । अभयकारी साधुंचा ॥ ३१ ॥
देवासुरे युधि च दैत्यपतीन् सुरार्थे । हत्वान्तरेषु भुवनान्यदधात्कलाभिः ।
भूत्वाथ वामन इमामहरद्बलेः क्ष्मां । याञ्चाछलेन समदाददितेः सुतेभ्यः ॥ २० ॥
समुद्रमंथनाच्या शेवटीं । क्षीरसागराचे तटीं ।
सुरां असुरां कळी मोठी । अमृतासाठीं मांडली ॥ ३२ ॥
तेव्हां अमृत विटे जें देखोनि । तो अवतारु घेतला मोहिनी ।
तेणें असुरां सुरापानी । अमृतदानी देवांसी ॥ ३३ ॥
तेथ चोरूनि घेतां अमृतग्रासा । निवटिला राहूचा घसा ।
त्याच्या कबंधावरी म्हाळसा । वास नेवासा स्वयें केला ॥ ३४ ॥
सुरसाह्य नारायणु । द्वारके कुश निर्दाळूनु ।
का लवणासुरमर्दूनु । अवतरे आपणु 'कुमार' रूपें ॥ ३५ ॥
ऐसा मन्वंतरामन्वंतरीं । निजभक्तकाजकैवारी ।
सुरकार्यार्थ श्रीहरि । नाना अवतारीं अवतरे स्वयें ॥ ३६ ॥
तो सुरसाह्य जगज्जीवन । स्वयें कुब्ज झाला 'वामन' ।
अंगें याचक होऊन । देवांचा अपमान उतरला जेणें ॥ ३७ ॥
दानें दाटुगा बळी । त्यासी देवांचेनि नव्हे कळी ।
मग त्रिविक्रमरूपें आकळी । याञ्चाछळें बळी छळिला जेणें ॥ ३८ ॥
तरी भावबळें बळी प्रबळु । तेणें देवो केला द्वारपाळु ।
विष्णु सत्व पाहे छळछळूं । शेखीं दासांचा दयाळु दास्य करी स्वयें ॥ ३९ ॥
यापरी बळीचा छळ । करूनि घेतलें दिङ्मंडळ ।
तेणें अमरगण सकळ । अर्पूनि तत्काळ सुखी केले ॥ २४० ॥
निःक्षत्रियामकृत गां च त्रिःसप्तकृत्वो । रामस्तु हैहयकुलाप्ययभार्गवाग्निः ।
सोऽब्धिं बबन्ध दशवक्त्रमहन्सलङ्कं । सीतापतिर्जयति लोकमलघ्नकीर्तिः ॥ २१ ॥
तो देवाधिदेवोत्तमु । स्वयें झाला 'परशुरामु' ।
तेणें क्षत्रियांचा पराक्रमु । केला निर्धर्मु निजप्रतापें ॥ ४१ ॥
तो गोब्राम्हणकैवारी । सहस्त्रार्जुनातें संहारी ।
सहस्त्र भुजांची कांडोरीं करी । केली बोहरी दानवकुळा ॥ ४२ ॥
जमदग्नीचा कोपाग्नि । परशुरामतेजें प्रज्वळूनि ।
हैहयकुळ जाळुनि । आहाळिली अवनी क्षत्रियांची ॥ ४३ ॥
तेणें तीन सप्तकें वीररसु । देऊनि क्षत्रियमद बहुवसु ।
त्या रोगाचा केला नाशु । धरेचे ईशु धरामर केले ॥ ४४ ॥
जो अवतारांचें मूळ पीठ । जो वीरवृत्ति अतिउद्भट ।
तो अवतारांमाजीं श्रेष्ठ । अतिवरिष्ठ 'श्रीराम' ॥ ४५ ॥
पापें पळती रामनामें । नामांकित वंदिजे यमें ।
गणिकेचीं कर्माकर्में । श्रीरामनामें निर्दळिलीं ॥ ४६ ॥
नामें कळिकाळासी धाक । यमदूतां न मिळे भीक ।
रामनामगजरें देख । पळे निःशेख जन्ममरण ॥ ४७ ॥
जो देवांचे बंद सोडी । नवग्रहांची बेडी तोडी ।
जेणें रामराज्याची रोकडी । उभविली गुढी तिन्ही लोकीं ॥ ४८ ॥
ज्याचेनि शिळा तरती सागरीं । असुर मारिले वानरीं ।
जेणें सुवर्णाची नगरी । वोपिली पुरी शरणागतासी ॥ ४९ ॥
जो प्रतापाचा मरिगळा । जेणें सेतु बांधिला अवलीळा ।
चरणीं उध्दरिली शिळा । जो निजजिव्हाळा निजभक्तां ॥ २५० ॥
तो अवतार मूर्तिमंत । राया अद्यापि असे वर्तत ।
हा संवाद त्रेतायुगांत । द्रुमिल सांगत विदेहासी ॥ ५१ ॥
यालागीं श्रीराम राम । नित्य जपे जो हें नाम ।
तो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम । कर्माकर्म-अतीत तो ॥ ५२ ॥
तें रामनाम अवचटें । भीतरीं रिघे कर्णपुटें ।
तैं कळिमळांचीं मळकटें । नामोद्धाटें नासती ॥ ५३ ॥
ऐशी रामनामाची ख्याती । जगदुद्धारें केली कीर्ती ।
धन्य धन्य जे परिसती । धन्य जे गाती रामचरित ॥ ५४ ॥
भूमेर्भरावतरणाय यदुष्वजन्मा । जातः करिष्यति सुरैरपि दुष्कराणि ।
वादैर्विमोहयति यज्ञकृतोऽतदर्हान् । शूद्रान् कलौ क्षितिभुजो न्यहनिष्यदन्ते ॥ २२ ॥
आतां भावी अवतारवार्ता । तुज मी सांगेन नृपनाथा ।
श्रीकृष्णावतारकथा । परमाद्भुता विचित्र ॥ ५५ ॥
जो परेहून परात्परु । जो कां अजन्मा अक्षरु ।
जो श्रुतिशास्त्रां अगोचरु । तो पूर्णावतारु 'श्रीकृष्ण' ॥ ५६ ॥
जेथें नाममात्र रिघों न लाहे । जेथें रूपाची न लभे सोये ।
ज्या ब्रह्मत्व अंगीं न साहे । तो अवतार पाहें श्रीकृष्ण ॥ ५७ ॥
जो वर्णाश्रमांसी नातळे । ज्यासी ईश्वरत्वही वोंविळें ।
जो अज अव्यय स्वानंदमेळें । तो अवतारु स्वलीलें श्रीकृष्णनाथु ॥ ५८ ॥
ऐसा गुणधर्मकर्मातीतु । तो अवतारु श्रीकृष्णनाथु ।
प्रगटला यदुवंशाआंतु । स्वयें जगन्नाथु स्वइच्छें ॥ ५९ ॥
जैसें खळाळ कल्लोळ चंचळ । भासे परी तें केवळ जळ ।
काळी भरडी पांढरी चोळ । परी ते केवळ वसुधाचि ॥ २६० ॥
जे गोडी नाबदरासीं । तेचि वेगळी रवेयासी ।
तैसा अवतार यदुवंशीं । पूर्णांशेंसीं श्रीकृष्ण ॥ ६१ ॥
जैसा दीपु लावितां तत्क्षणीं । सवेंचि प्रगटे तेजाची खाणी ।
तैसा उपजतांचि बाळपणीं । अभिनव करणी स्वयें केली ॥ ६२ ॥
जें ब्रह्मादिक देवां नव्हे । तें बाळलीलास्वभावें ।
करूनि दाविलें आघवें । देवाधिदेवें श्रीकृष्णें ॥ ६३ ॥
वणवा गिळिला मुखें । पर्वत उचलिला नखें ।
पूतनेचें स्तन विखें । प्याला निजमुखें जीवासगट ॥ ६४ ॥
जेणें वत्सहरणमिसें । स्त्रष्ट्यासही लाविलें पिसें ।
जो वत्सवत्सपवेशें । झाला सावकाशें एकाकी एक ॥ ६५ ॥
अघ चिरिला जाभाडा । काळियाच्या कुटिल्या फडा ।
यमलोकीं घेऊनि झाडा । आणिला रोकडा गुरुपुत्र जेणें ॥ ६६ ॥
जे प्रजा पीडूनि कर घेती । जयां नावडे धर्मनाती ।
ऐसे राजे भारभूत क्षितीं । नेणों किती निर्दाळिले ॥ ६७ ॥
एकां सैन्यें एकां स्वांगें । एकां वधवी आन प्रयोगें ।
एकां गोत्रकलहप्रसंगें । अग्रपूजायोगें एकांसी ॥ ६८ ॥
अधर्मा लावील सीक । धर्माचें वाढवील बिक ।
हें अवतारकौतुक । राया तूं आवश्यक देखशील पुढां ॥ ६९ ॥
जैं जैं लोटेल अहोरात्र । तैं तैं करील नवें चरित्र ।
तया कृष्णसुखासी पात्र । भक्त पवित्र होतील ॥ २७० ॥
साधूंसी स्वानंदसोहळा । नित्य नवा होईल आगळा ।
ते श्रीकृष्णाची लीला । देखसी डोळां नृपनाथा ॥ ७१ ॥
तोचि बौद्धरूपें जाण । पुढां धरील दृढ मौन ।
तेव्हां कर्माकर्मविवंचन । सर्वथा जाण कळेना ॥ ७२ ॥
तो तटस्थपणें सदा । प्रवर्तवील महावादा ।
तेणें वादमिसें सदा । वाढवील मदा महामोहातें ॥ ७३ ॥
मोह उपजवील दुर्घट । एक कर्मी करील कर्मठ ।
एक होतील कर्मभ्रष्ट । न कळे चोखट निजात्महित ॥ ७४ ॥
कैसें माजवील मत । वेद मिथ्या मानित ।
वेदविहिता नातळत । तो जाण निश्चित महामोहो ॥ ७५ ॥
मोहें केला सर्वांसी छळ । एकां ज्ञानाभिमान प्रबळ ।
ते कर्म निंदिती सकळ । त्यागिती केवळ जाड्य म्हणौनी ॥ ७६ ॥
ऐशिये वर्ततां मोहस्थिती । पुर्ण कळीची होय प्रवॄत्ती ।
तेव्हां नीच ते राजे होती । प्रजा नागविती चोरप्राय ॥ ७७ ॥
शूद्राहूनि अतिकनिष्ठ । राजे होती परम श्रेष्ठ ।
वर्णावर्ण करिती भ्रष्ट । अतिपापिष्ठ अधर्मी ॥ ७८ ॥
अपराधेंवीण वितंड । भलेत्यांसी करिती दंड ।
मार्गस्थांचा करिती कोंड । करिती उदंड सर्वापहरण ॥ ७९ ॥
अबळांचे निजबळ राजा । तो राजाचि स्वयें नागवी प्रजा ।
ऐसा अधर्म उपजे क्षितिभुजां । तें गरुडध्वजा न साहवे ॥ २८० ॥
जेव्हां स्वधर्माचें जिणें । अधर्में निलाग गांजणें ।
यालागीं श्रीनारायणें । अवतार धरणें 'कल्की' नामा ॥ ८१ ॥
तो शस्त्रधारा प्रबळ । नष्ट राजे निर्दाळील सकळ ।
महामोहाचें मूळ । स्वयें समूळ उच्छेदील ॥ ८२ ॥
तेव्हां धर्माची पाहांट फुटे । सत्यासी सत्व चौपटे ।
तेव्हां वेदोक्त विधान प्रगटे । स्वधर्मराहाटें राहटती सर्व ॥ ८३ ॥
एवंविधानि जन्मानि कर्माणि च जगत्पतेः ।
भूरीणि भूरियशसो वर्णितानि महाभुज ॥ २३ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
जयाचीं गा अनंत नामें । अनंत अवतार अनंत जन्में ।
अनंत चरित्रें अनंत कर्में । अनंतोत्तमें हरिकीर्ती ॥ ८४ ॥
अगाध भगवंताचा महिमा । त्याच्या पार नाहीं जन्मकर्मा ।
त्याचा अनुष्टुप् हा महिमा । तुज म्यां नरोत्तमा निरूपिला येथें ॥ ८५ ॥
ऐशीं अवतारचरित्रनामें । परिसतां विचित्र कर्में ।
राजा अत्यंत सप्रेमें । मनोधर्में निवला ॥ ८६ ॥
जे जे अवतारीं देवो सगुण । जाहला परी निर्गुणाचे गुण ।
प्रकट करीतचि आपण । कर्माचरण स्वयें दावी ॥ ८७ ॥
धन्य धन्य ते हरिगण । जे वर्णिती भगवद्गुण ।
ज्यांचेनि वचनें संपूर्ण । निवे अंतःकरण श्रोत्यांचें ॥ ८८ ॥
श्रोत्यांचें अवधान निवे । तेथ वक्ता स्वानंदसुख पावे ।
ग्रंथ वोसंडे स्वभावें । साहित्यगौरवें रसाळ ॥ ८९ ॥
जेवी चंद्रकरें साचा । मुखबंध सुटे चकोरांचा ।
तेवीं एका जनार्दनाचा । संतकृपा वाचा फुटली त्यासी ॥ २९० ॥
जेवीं सूर्यकिरणस्पर्शें । कमळकळी स्वयें विकासे ।
तेवीं संतकृपासौरसें । ग्रंथु विकासे अर्थावबोधें ॥ ९१ ॥
तेचि कृपेनें तत्वतां । अर्थिलें श्रीभगवता ।
आतां पंचमाध्यायीं कथा । सावध श्रोतां अवधारिजे ॥ ९२ ॥
राजा प्रश्न करील गोड । जो परिसतां पुरेल कोड ।
साधकांची उपशमेल चाड । होय निवाड धर्माधर्माचा ॥ ९३ ॥
जेथ भजना भजनहातवटी । प्रश्नोत्तरें कथा गोमटी ।
अतिशयें रसाळ गोठी । जेणें सुटे गांठी अधर्माची ॥ ९४ ॥
तें उत्तमोत्तम निरूपण । भरीत संतांचे श्रवण ।
जनार्दनकृपा पूर्ण । एका जनार्दन सांगेल ॥ ९५ ॥
अंगी वारियाचेन संचरणें । घुमारा घुमों लागे तेणें ।
तेवीं एकाजनार्दनें । कविता करणें निजांगें ॥ २९६ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे निमिजायंतसंवादे एकाकारटीकायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक २३ ॥ ओव्या २९६ ॥
श्री एकनाथी भागवत – (अध्याय पहिला)