एकलव्याची गुरुदक्षिणा

गुरुदक्षिणेत अंगठा देणारा एकलव्य

एकलव्याने गुरु द्रोणाचार्यांना जाऊन विचारले, “गुरुदेव, मला धनुर्विद्या शिकवण्याची कृपा कराल का ?”

गुरु द्रोणाचार्यांच्या समोर धर्मसंकट उभे राहिले; कारण त्यांनी पितामह भीष्मांना वचन दिले होते की, केवळ राजकुमारांनाच ही विद्या शिकवीन. एकलव्य राजकुमार नव्हता, त्यामुळे त्याला ही विद्या कशी शिकवणार ? द्रोणाचार्य एकलव्याला म्हणाले, “मी तुला ही विद्या देऊ शकत नाही.”

एकदा द्रोणाचार्य, पांडव, तसेच कौरव धनुर्विद्येचा सराव करण्यासाठी अरण्यात गेले. त्यांच्या समवेत एक कुत्राही होता, जो फिरत फिरत जरा पुढे निघून गेला. तो कुत्रा एकलव्याजवळ पोहोचला. त्याला पाहून कुत्रा भुंकायला लागला.

एकलव्याने कुत्र्याला लागू नये आणि त्याचे केवळ भुंकणे बंद व्हावे, अशा रितीने सात बाण त्याच्या तोंडात मारले. कुत्रा परत गुरु द्रोणाचार्य, पांडव आणि कौरव जिथे होते तिथे गेला.

गुरु द्रोणाचार्य तर वचन देऊन बसले होते की, अर्जुनासारखा धनुर्धर दुसरा कोणीही होणार नाही; पण हा दुसरा कोणीतरी अधिक शिकलेला धनुर्धर होता. गुरूंपुढे धर्मसंकट निर्माण झाले. एकलव्याची अतूट श्रद्धा पाहून गुरुदेवांनी विचारले, “माझ्या मूर्तीसमोर बसून तू धनुर्विद्या शिकलास, असे म्हणालास; पण गुरुदक्षिणा दिली नाहीस.”

एकलव्य : आपण जी मागाल ती गुरुदक्षिणा देईन.

गुरु द्रोणाचार्य : तुझ्या उजव्या हाताचा अंगठा दे !

एकलव्याने एका क्षणाचाही विचार न करता आपल्या उजव्या हाताचा अंगठा कापून गुरुदेवांच्या चरणी अर्पण केला.

गुरु द्रोणाचार्य : बाळा ! अर्जुनाला मी वचन दिले असल्याने तो धनुर्विद्येत सर्वश्रेष्ठ असला, तरी जोपर्यंत आकाशात सूर्य, चंद्र आणि नक्षत्रे आहेत, तोपर्यंत लोक तुझ्या गुरुनिष्ठेचे, तुझ्या गुरुभक्तीचे स्मरण करतील, तुझी यशोगाथा गातील !

संदर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ, ‘बोधकथा’

‘बोधकथा’हा ग्रंथ‘ऑनलाईन’ खरेदी करण्यासाठी येथे क्लिक करा!